Qıtayda ğömer kiçergän möselman uyğırlar arasında Rabiğä Qadıyr iñ tanılğan dissidenttır, möğayen. Qıtay xakimiate astında milli wä dini xisläre bastırılğan uyğır, üzbäk, tatar, qazaqlarnıñ, yäğni Könçığış Törkestandağı bar möselman xalıqlarnıñ xoquqların xäzer ul çittän torıp, Amerika Quşma Ştatlarınnan yaqlarğa cıyına. Comğağa qarşı töndä Qıtaydan ğailäse yäşägän Chicago şähärenä yul totqanda, Washingtonda tuqtalıp Rabiğä Qadıyr şundıy belderü yasadı. Elek şaqtıy uñışlı eşmäkär bulğan 58 yäşlek şuşı xanım soñğı 6 yıl ğömeren Qıtay törmäsendä uzdırdı häm annan sälämätlege qaqşaw säbäple genä azat itelde. Qıtay xakimiate monı säyäsi maqsatlardan çığıp qına eşläde digän fiker dä bar - Rabiğä xanımnı azat itü häm aña ildän kitü öçen röxsät birü Pekingä amerikan däwlät sekretare Condoleezza Rice kilügä berniçä kön qala ğına eşlände. Moñardan tış Qıtay Qadıyrne irekkä çığaruı öçen başqa ber taşlama da aldı - atnakiç Aq yortnıñ matbuğat wäkile Scott McClellan Rabiğä xanımnı azat itüne xuplap, Washington bıyıl Berläşkän Millätlärneñ keşe xoquqları komissiäse kiñäşmäsendä Qıtaynı tänqitlägän qarar täqdim itep tormayaçaq dip belderde. Moña qädär Quşma Ştatlar şul komissiädä Pekinne keşe xoquqların tupas bozuı öçen daimi tänqitläp kilä ide. Rabiğä Qadıyr azatın şulay uq alqışlağan xoquq saqlaw oyışmaları, ayırım alğanda, Human Rights Watch häm Amnesty İnternational, berük waqıtta, bu äle hiç kenä dä Qıtayda keşe xoquqların yaqlaw ölkäsendäge wäzğiatneñ yaxşıruın añlatmıy, anıñ törmädäge urının başqalar ğına alaçaq dip kisätä. Human Rights Watchnıñ Aziädäge mödire Brad Adams:
Audio, Brad Adams
"Bez Qadıyrneñ azat itelüen alqışlıybız, çönki ul totqında bötenläy bulırğa tieş tügel keşe ide. Anı qulğa alu, xökem itü häm şul xätle törmädä utırıp çığuı aqılğa sıymaslıq närsä buldı. Häm bez äle şunı da beläbez - ägär dä Qıtayda kem dä bulsa azat itelä ikän, anda yaña qorban tabıla häm törmägä utırtıla, şuña kürä bu üzenä kürä ike yäple işek" di Human Rights Watch oyışması wäkile Adams. Anıñ belän oyışmanıñ ikençe ber xezmätkäre Nicolas Becquelin dä kileşä, ul "Qıtay osta itep totıq alu säyäsäten qullana" dip isäpli:
Audio, Nicolas Becquelin
"Alar, yäğni Qıtay yağı, keşelärne küplär qulğa ala da, berär yuğarı däräcäle säfär aldınnan şularnıñ bersen irekkä çığarıp tänqittän qotıla. Monıñ Qıtayda keşe xoquqların daimi räweştä bozunı xäl itügä bernindi dä qatnaşı yuq, Qıtay xakimiate andıy alımnarnı qullanuda bik osta" di Nicolas Becquelin. Rabiğä Qadıyr 1999-nçı yılda qulğa alınğan ide. Şunnan soñ ul çit il keşelärenä däwlät serlären satuda ğäyeplänep 8 yıllıq törmä cäzasına xökem itelde. Anıñ bar ğäyebe, üzeneñ 1996-nçı yılda Qıtaydan qaçqan häm xäzer Quşma Ştatlarda yäşägän irenä xat belän cirle matbuğatta dönya kürgän mäqälälärne kisep cibärüdän ğibarät ide. Könçığış Törkestanda üz möstäqil däwläten torğızırğa tırışqan, läkin älegä Qıtay xakimiate yağınnan qırıs ezärlekläwlärgä duçar bulğan möselman uyğırlar üzläreneñ säyäsi, dini, mädäni xoquqlarınıñ tupas bozıluına zarlana. Soñğı yıllarda isä räsmi xakimiat uyğırlarnıñ milli yañarış omtılışların terrorğa bäyli başladı. Älege töbäktä şaqtıy ğına tatarnıñ yäşäwe dä mäğlüm.
Kärim Kamal
Audio, Brad Adams
"Bez Qadıyrneñ azat itelüen alqışlıybız, çönki ul totqında bötenläy bulırğa tieş tügel keşe ide. Anı qulğa alu, xökem itü häm şul xätle törmädä utırıp çığuı aqılğa sıymaslıq närsä buldı. Häm bez äle şunı da beläbez - ägär dä Qıtayda kem dä bulsa azat itelä ikän, anda yaña qorban tabıla häm törmägä utırtıla, şuña kürä bu üzenä kürä ike yäple işek" di Human Rights Watch oyışması wäkile Adams. Anıñ belän oyışmanıñ ikençe ber xezmätkäre Nicolas Becquelin dä kileşä, ul "Qıtay osta itep totıq alu säyäsäten qullana" dip isäpli:
Audio, Nicolas Becquelin
"Alar, yäğni Qıtay yağı, keşelärne küplär qulğa ala da, berär yuğarı däräcäle säfär aldınnan şularnıñ bersen irekkä çığarıp tänqittän qotıla. Monıñ Qıtayda keşe xoquqların daimi räweştä bozunı xäl itügä bernindi dä qatnaşı yuq, Qıtay xakimiate andıy alımnarnı qullanuda bik osta" di Nicolas Becquelin. Rabiğä Qadıyr 1999-nçı yılda qulğa alınğan ide. Şunnan soñ ul çit il keşelärenä däwlät serlären satuda ğäyeplänep 8 yıllıq törmä cäzasına xökem itelde. Anıñ bar ğäyebe, üzeneñ 1996-nçı yılda Qıtaydan qaçqan häm xäzer Quşma Ştatlarda yäşägän irenä xat belän cirle matbuğatta dönya kürgän mäqälälärne kisep cibärüdän ğibarät ide. Könçığış Törkestanda üz möstäqil däwläten torğızırğa tırışqan, läkin älegä Qıtay xakimiate yağınnan qırıs ezärlekläwlärgä duçar bulğan möselman uyğırlar üzläreneñ säyäsi, dini, mädäni xoquqlarınıñ tupas bozıluına zarlana. Soñğı yıllarda isä räsmi xakimiat uyğırlarnıñ milli yañarış omtılışların terrorğa bäyli başladı. Älege töbäktä şaqtıy ğına tatarnıñ yäşäwe dä mäğlüm.
Kärim Kamal