Başta Saranski ğazetlarında häm televideniedä Azyurqa (urısça Belozer'ye) awılında ütkärelgän tentülär waqıtında şul awılnıñ keşese Xafiz Qadeewnıñ öennän dini kitaplar, audio— häm videokassetalar alınuı turında xäbär itelde. Ğazetlarda da, televizorda da iñ zur cinayät dälile itep “Джихад татарского народа” kitabın kürsättelär. Mäsälän, Mordoviänıñ iñ zur tirajlı bulğan “Stolitsa S” gazetası böten berençe bitkä diärlek şul kitapnıñ räsemen bastırdı. Ä inde bu Azyurqa awılındağı tentülärne tasvirlagan mäqälä eçendä şul uq kitapnıñ ikençe räseme astındağı yazuda şulay äytelgän ide (sitat): “С помощью этой литературы можно разжигать межнациональную рознь”.
Bu kitapnı 1998 yılda Qazanda ike avtor bastırıp çığarğan: İsxaq xazrät Lotfullin häm tarixçı Fayzulxaq İslaev. Bu fänni xezmät dini uqu yortları öçen dä, dönyawi uqu yortları öçen dä yazılğan. Häm bu bik küp tarixi mäğlumat kiterelgän kitapnı tatar xalqı 7 yıl däwamında inde uqi. Ä inde bıyıl Mordoviäda anı ekstremist kitap dip atadılar, xalıqlar arasında doşmanlıq uyata dip äyttelär.
Bu kitap ike öleştän tora. Berençe öleşen İsxaq xazrät Lotfullin yazğan. Ul Qazan xanlığı beterelgän waqıttan, 1552 yıldan alıp xäzerge köngä qadär tatar xalqı belän bulğan xällärne yaza. Şul berençe öleş näq “Джихад татарского народа” dip äytelä dä inde. Monda tatar xalqınıñ öleşenä tigän açı yazmışı, anıñ üzen, dinen saqlarğa tırışuı turında yazılğan. Şunnan ul “Tatar xalqınıñ cihadı” dip atalğan da.
Kitapnıñ ikençe öleşe “История новокрещенской конторы” dip atala. Fayzulxaq İslaev 1731 yıldan 1764 yılğa qadär, 33 yıl däwamında eşläp kilgän bu kontornıñ yawız eşlären tasvirlıy. Monda bik küp arxiv dokumentlarınnan özeklär kiterelä.
“Stolitsa S” gazetasıyndağı mäqäläneñ iseme genä dä ni tora!!! “Разгромлено логово экстремистов! ФСБ Мордовии провела успешную спецоперацию”. Mordoviäda uñışlı maxsus operatsiä – ul ikän möselman keşeseneñ öenä kerep, annan dini kitaplar, audio- videokassetlar alıp kitü bula.
Mordoviä jurnalistları armıy-talmıy sensatsiä ezläwdä şaqtıy şomardılar inde. Ber-ike ay elek şul uq Azyurqa awılında ber xucalıqnıñ sarayına zakonsıyz tartılğan ğaz torbaların kisärgä dip kilgännär ide. Torbalarnı kisärgä “Saranskmejraygaz” xezmätkärläre üzläre genä kilmägän, alarnıñ yanında avtomatlar totıp, masqalar kiep OMON suğışçıları da kilä. Yänäsä, Azyurqa xalqı qurksın, ğaz torbasın kisügä qarışmasın. Şul avtomatlar totıp ğaz torbaların kisüne dä jurnalistlar üz ğazetlarında häm televidenieda OMON otryadınıñ uñışlı maxsus operatsiäse dip atağannar ide, batır, qurqu belmäs Mordoviä OMONına kem dä qarşı toralmıy dip maqtanğannar ide.
Şulay, qorallı doşman bulmağaç, qayandır ezläp nindi bulsa da “doşman” tabarğa kiräk, nindider “maxsus operatsiälar” ütkärergä kiräk. Bu tatar awılına biş tienlek xezmät belän kilgändä dä avtomatlar totıp, masqalar kiep kilü – bu üze dä awıl xalqın kimsetü, awıl xalqına doşmanğa kebek qarağanlıqnı açıq itep kürsätü. Ä inde şundıy sensatsiä ezlägän publikatsiälär, çebennän fil yasawçılar, xalıqnı tağın da qotırta. Ber yaqtan, çınbarlıqnı belgän tatarlar, möselmannar üzläre turında şundıy yalğannarnı uqığaç, işetkäç, niçek alar xaqimiätlärne yaratsın di? İkençe yaqtan, döreslekne belmägän urıs, muqşı xalqı, alar da bit qurqa – küräseñme, kürşe tatar awılında ekstremistlar, vaxxabitlar yäşi ikän, alardan qurqarğa kiräk, alarnı, bälki, yuq itärgä dä kiräkter?
“Stolitsa S” gazetasıyndağı mäqäläneñ ber cirendä Xafiz Qadeewnıñ fotosı urnaştırılğan häm foto astına şulay yazılğan (sitat): “В доме у этого жителя Белозерья изъяты материалы экстремистского толка”. Qayan belä bu jurnalist nindi soñ bu kitaplar, audio-videokassetlar? Çınlaptamı alar ekstremistik yunäleşle, tügelme? Ä qayda ul ekstremist kitaplar tezmäse? Bälki tıñlawçılarıbıznıñ öylärendä dä şundıy kitap bardır? Bar, älbättä, küp keşedä bar. Ä bulsa ni? Äle tatar-möselman xalqı üz dini kitapların uqırğa qurqıp torırğamı tieş?
Xafiz Qadeewnıñ öennän alınğan kitaplar arasında “Книга единобожия” kitabı da bulğan, dilär. Bu kitapnı Mäskäwneñ Savelov rayonı sudı çınnan da ekstremistik ädäbiät dip tanığan ide häm anı Rusiä territoriäsendä taratudan tıyğan ide. Ämma Xafiznıñ öendä bulğan bu kitap äle qayadır taratıla digän süz tügel. Bu kitapnı taratırğa ğına yaramıy, ä öeñdä bulsa, öeñdä uqısañ, ul cinayät tügel.
Ämma Xafiz Kadeev, awıl keşeläre äytüençä, öennän qaçıp kitkän, di. Qaçarsıñ da. Başta vaxxabit dip, ekstremist dip törmägä utırtıp qinarlar, annan, gönaxıñnı tabalmağaç, öeñä cibärerlär. Bu Azyurqa awılında berençe oçraq tügel inde, mondıy xällär bulğaladı inde.
Bu waqiğanıñ tağı ber momentı turında äytmi bulmıy. Mordoviä ğazetları, ayıruça şul uq “Stolitsa S” gazetası, Azyurqa awılı möselmannarın Ul'yanovski şähärendä tar-mar itelgän “Cämäğät” isemle sigez keşedän torğan ber cinayät törkeme belän bäyläp toralar. Şul “Cämäğät” törkemeneñ ber äğzası Waleri Xaertdinov militsiä qulına näq Mordoviäda elägä. Anıñ monda tanışları bar ikän. Alar arasında Azyurqa awılınnan Xafiz Kadeev ta bula. Şunnan anıñ öendä tentü ütkärälär dä. Häm şul tentü turında maqtanıp yazılğan “Разгромлено логово экстремистов!” mäqäläse yanında uq Ul'yanovskinıñ “Cämäğät” törkemen tar-mar itü turında tağı ber material urnaştırılğan. Dimäk, Ul'yanovskida ber bandanı tuzdırğannar, häm Mordoviä çekistları da artta qalmağan, alar da danlıqlı eş eşlägän, yänäse, şul “Cämäğät” cinayätçel törkemeneñ Mordoviäğa ekstremist ädäbiät tarata torğan kanalın yapqannar.
Mordoviäda tatarlar, möselmannar belän bäylängän ikençe sensatsiä, ikençe skandal Nail' Gumirov isemle ber juliknıñ Mordoviä tatarların ike atna buyına aldap aqça cıya yörüe turında. Bu juliknıñ qızıqlı macalaraları turında Mordoviä ğazetlarında, televidenieda mart ayı buyına niçämä-niçä publikatsiä häm tapşıru çıqtı. Bu tatar Ostap Benderı turında kiläse tapşıruda işetersez.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
