Accessibility links

Кайнар хәбәр

New York konferensiäsendä töp bäxäslär AQŞ belän İran arasında barır dip kötelä


Dönyada atom qoralı taralu qurqınıçı arta barğan sürättä, düşämbedä New Yorkta "Atom qoralın taratmaw turındağı" kileşüne tikşerügä bağışlanğan xalıqara konferensiä açıla. May axırına qädär baraçaq cıyında 190 il wäkilläre 35 yıl elek qabul itelgän kileşüne köçäytü yulların ezliäçäk. Töp bäxäslär Quşma Ştatlar belän İran arasında barır dip kötelä. Amerikan räsmiläre başqa illärneñ bomba yasawda qullanıp bula torğan matdägä iä bulularına kirtä quyarğa tırışa.

"Atom qoralın taratmaw turında" dip atalğan 35 yıl elek tözelgän kileşüne 5 yılğa ber tapqır cıyılıp tikşerü ğädäte bar. Älege kileşü 5 atom däwläten – Quşma Ştatlar, Rusiä, Britaniä, Fransiä häm Qıtaynı – atom qoralın qısqartırğa, başqaların – anı buldırmasqa taläp itä. Şul uq waqıtta, kileşüneñ 4nçe matdäse här ilgä atom energiäsen citeşterü häm qullanu xoquqı birä. Näq menä şul matda nigezlänep, İran, Yevropa illäreneñ öndäwenä qaramastan, atom programın däwam itergä teli. Uzğan comğada İrannıñ elekke prezidentı Haşemi Rafsancani Tährannıñ bu niäte turında tağın ber tapqır äytte:

Audio (Haşemi Rafsancani)

"İran uran bayıtuğa da, atom texnologiäseneñ başqa tarmaqlarına da iä bulırğa teli. Çönki İran fänneñ bu qazanışın üz xalqı öçen faydalanırğa teli. Häm bez monı bareber eşliäçäkbez."

Mäglüm ki, uran bayıtu qorılmaların qoral yasaw öçen dä qullanıp bula. İran üz programmasın tınıç maqsatlar öçen dip täqrärlasa da, Quşma Ştatlar moña ışanmıy, anıñ qoral yasaw, bu qoralnıñ terrorçılar qulına elägü ixtimalınnan qurqa. Tönyaq Koreanıñ kileşüdän çığuı, İzrail, Paqstan häm Hindstannıñ aña quşılırğa telämäwe borçularnı tağı da arttıra. New York konferensiäsendä amerikan räsmiläre atom yağulığı alırğa telägän illärne bayıtu eşlärennän baş tartırğa taläp iter dip kötelä.

Däwlät sekretare yärdämçese Stephen Rademaker fikerençä, töp bäxäslär İrannıñ yäşeren programması tiräsendä baraçaq:

Audio (Stephen Rademaker)

"New York söyläşülärendä İran töp urın alıp toraçaq. Näq menä aña bağışlanğan utırışlar küpme bulır, äytä almıy, läkin kübeseneñ tel töbendä İran bulaçaq."

Rademaker fikerençä, konferensiädä atom däwläte bulmağan küp kenä illär İranğa xuplaw belderäçäk. Ber uñaydan alar atom illärenä, qoral qısqartu yöklämälären ütärgä taläp itep, basım yasayaçaq.

Quşma Ştatlar 1988 yıldan birle atom qoralın qısqarta kilep anı 13 meñ danägä qaldırdı. Läkin Rusiä belän ikesenä alarnıñ äle dä 28 meñ atom çuqmarı bar. Bush administratsiäseneñ yaña atom qoral buldıru niäte isä yaña şiklär uyata. Bäysez tışqı mönäsäbätlär şurasında atom qoralı belgeçe Charles Ferguson süzlärençä, Washington ışanıç uyatırğa teläsä, atom qoralın qısqartu ölkäsendä yaña adımnar yasarğa tieş:

Audio (Charles Ferguson)

"Bezgä tögäl küpme qoral kirägen xäl itergä, berük waqıtta Rusiä belän Qıtaynı da qurqıtmaw yulın tabırğa kiräk. Bez äle dä qurqınıç tudırabız, yaña qoral yasağan oçraqta başqa illärgä monıñ yoğıntısın öyränäbez."

Konferensiägä ber kön qala anıñ kön tärtibe äle dä bilgele tügel ide. Bu atnada BMO häm başqa yuğarı räsmilär çışış yasar dip kötelä. Däwlät sekretare Condoleezza Rice''nıñ qatnaşu-qatnaşmawı älegä bilgele tügel.

-Ali Gilmi
XS
SM
MD
LG