Berençe Bötenrusiä möselman syezdınıñ yöz yıllığına bağışlanğan şuşı cıyınnı ütkärüdä Qazan ğalimnäreneñ häm cämäğät eşlekleläreneñ ğilmi, intellektual öleş kertüe bäxässez. Küp kenä töbäklärdäge xakimiät häm möselman dairäläre möselman forumı eşennän çitläşergä tırıştılar. Çönki uzğan cäy urtasında Tübän Novgorod Möftie Umär İdrisov Rusiädä ber baş möfti bulırğa tieş digän belderü yasağan ide. İñ abruylı Rusiä islam liderları, bigräk tä Yevropa öleşe, Seber möftiläre bu täqdimne oşatmadılar. Rawil Gaynetdin citäklägän Möftilär Şurası da, Tälğät Tacetdin dä bu initsiativanı xuplarğa aşıqmadı.
Älege forumnıñ kön tärtibenä quyılğan mäs'älä ğayät citdi: Rusiäneñ möselman ömmäte öçençe meñellıq busağasında. Yegerme berençe ğasır başında Rusiä möselmannarınıñ qaya taba, niçek baruı alarnıñ nindi xäldä buluı bik möhim mäs'älä. Ul näq yöz yıl elek Tübän Novgorodta, Gaspıyralı, Räşit qazıy İbrahimov, Ğayaz İsxaqi, Sadri Maksudi kebek kürenekle şäxeslär qatnaşlığında Gustav Struve köymäsendä ütkän qorıltayğa awazdaş. Elenkesendä dä , xäzergesendä dä süzneñ iñ qızu İslam dineneñ Rusiädäge xäle, milli-dini tigezlekkä moxtaclıq turında süz bardı. Läkin ayırmalıqları da buldı. Yöz yıl elek uzğan qorıltayda böten Rusiädän iñ zatlı ğalimnär, din ähelläre kilsä, bu yulı Tübän Novgorod diniä näzaräte Rusiä İslam mirası xäräkäte citäkçeläre häm Mäskäwdä, Tübän Novgorodta yäşäwçe ğalimnär qatnaştı. Tälğät Tacetdin häm Rawil Gaynetdin xäzrätläre, alarnıñ iñ yaqın xezmättäşläre Tübän Novgorodta kürenmäde. Şulay uq, alarnıñ älege qorıltaynı räsmi räweştä tänqitläwläre yäki inkyar itüläre dä işetelmäde. Programmada aldan iğlan itelgän bulsa da, Tatarstan möftie Ğosman İsxaqi da forumda qatnaşmadı.
Şuña qaramastan, älege forum özelergä yäki dini häm milli problemalardan çitläşergä mömkin digän farazlar da aqlanmadı. Bügengä bu forumğa törle mönäsäbät kürsätüçelärneñ qaraşların yaqtırtırğa mömkinlek tä, waqıt ta yuq.. Şunısı açıq, möselmannarnıñ Bötenrusiä forumı kötelgännän tarraq kvorumlı bulsa da, eçtälege yağınnan şaqtıy uñışlı ütte. Kön tärtibenä bik aktual' mäs’älälär quyılıp, şul turıda yuğarı äzerlekle ğalimnär, din eşlekleläre çığış yasadı. Bigräk tä, Tübän Novgorod möftie Ümär İdrisov, Rusiäneñ Seber häm Aziä öleşe möftie Näfiğulla Aşirov, İdel buyı töbäk ara diniä näzaräte räise Mökaddäs Bibarsov häm Rusiä Däwlät Duması deputatı Şamil Soltanov, professorlar Vitaliy Nawmkin, Aleksandr Logunov, Tübän Novgorod buyınça baş federal' inspektor Vladimir Zorin çığışları bäxäsle dä sallı da buldı.
Xaqimiät dairäläreneñ küñelen tırnarğa tırışmasalar da, forumda qatnaşuçılar möselmannarnıñ eçen poşırğan temalarnı kütärdelär. Bigräk tä, tübän Novgorod ta şuşı könnärdä ütkän berläşü aksiäsendä pravoslau dine tiräsendä berläşü häm qayber başqa mäs'älälär qızu bäxäslär uyattı. Şul turıda äytkän ike oratornıñ härqaysı ber bersenä oşaş fikerlär äytte. Rusiä islam mirası xäräkäte räise urınbasarı Şäwkät Avyasovnıñ çığışında Xalıqlar berdämlege bäyrämen kürsätkändä televidenie barı ber genä pravoslav dine bäyrämen genä kürsätüe turında äytte.
Şäwkät Avyasovnıñ häm başqa çığış yasawçılarnıñ şul isäptän yaxşı belgän Möqätdäs häm Näfiğulla, İdris xäzrätlärneñ rusça söyläwe bu forumnıñ häm xäzerge Rusiä möselman tormışınıñ üzençälege bulıp tora.
100 yıl elek ütkän qorıltayda törki, äzerbayjan telendä yañğırasa, xäzer dini tormışnıñ mädäni eçtälek üzgärgän. Ämma milli häm dini tigezlekne taläp itü ixtiacı haman da kisken tora.
İdel buyı töbäk ara diniä idäräse möftie, Rusiä möftilär şurası räistäşe Mökatdäs xäzrät Bibarsov ta şundıy uq bäye birde:
“Rusiädä pravoslav dine sanı niqädär zur bulsa da barıber möselmannarnıñ yäşäyeşenä iğtibar kiräk. Ğayın bäyräme televizordan kürsätelsädä, Prezident üz wazifaların ütäp bäyräm belän qotlasa da, möselmannarğa mönäsäbät däwlät däräcäsendä yaxşı quyılmağan”, dide Möqätdäs Bibarsov.
Qabul itelgän rezolyutsiä Rusiälä möselman tormışınıñ ähämiäten, däräcäsen üsterü, Rusiä möselmannar ömmäteneñ uñay role artuı, islam äxlaqi prinsipların nığıtu, ekstremizm ütep kerügä qarşı toru, möselman mäğärif sistemasın üsterü turında äytelä.
Bu forumda qatnaşuçılar geografiäse, kvorumı ällä kem bulmasa da, anıñ eçtälege zamança ütkärelüe, yäşlärne tärbiäläw alımnarı iğtibarğa layıqlı. 28 yäşlek möfti urınbasarı Damir Möxetdin belän ütkärelgän äñgämälär “Azatlıq radiosında” yañğırağanda da moña dälil bulıp torırlıq. Tübän Novgorod möftiäte andağı uqu yortları, näşriät eşçänlege yäşlärçä häm yuğarı intellektual' däräcädä oyıştırıla. Dimäk, Tübän Novgorodnı Rusiädä islam dine tormışına tä'sir itüçe köçle üzäkkä äyländerügä omtıluçılar üz maqsatlarına ireşä baralar. 4-5 noyäberdä ütkän forumnıñ tağın ber näticäse menä şul.
Rimzil Wäli
