Dönyada iň ere atom kompleksı sanalğan Mayak ozaq yıllar buyına sovet atom bombası öçen plutoniy citeşterü häm atom-töş yağulıq eşkärtü urını bulıp tordı. 1948-1956 yıllarda nurlanışlı qaldıqlar tirä yaqtağı awıllarda yäşägän xalıqnıň eçär suı bulğan Teça yılğasına tügelep bara. 1957 yılda Mayakta zur şartlaw bula, tirä yaqtağı töbäklärne radiaktiv bolıt qaplıy. Barlığı 270 meňnän artıq keşe nurlanış ala. Soňraq 40lap awıl küçerelä, nindider säbäptän zur tatar awılları utırıp qala. Andağı keşelärneň kübese inde wafat, isän qalğannarı törle awırulardan integä.
Çiläbe ölkäse Qunaşaq rayonında urnaşqan Tatar Qarabolaq awılında 4 meň keşedän ni barı 600läbe qalğan, şularnıň da 80%nda yaman şeş awıruı. Möslim awılında här 3nçe bala ğärip tua. Qayberlären bala dip äytü dä qyın. Baqa küzle, ayaqsız berniçä şundıy can iäse Çiläbeneň embriologiä muzeyında pıyala sawıtta eksonat itep saqlana.
Elvira Ğaynullinanıň ike balası da awıru. Malayınıň borınınnan qan ağa, qızınıň böyere yögerä. Döresen äytkändä, monı tormış dip äytü qıyın di ul.
Hollandia fotorässame Robert Knoth 2000-2001 yıllarda şul töbäktä bulıp qaytqan. Tatar awıllarında töşergän räsemnären ul küptän tügel Pragada "Yarım tormış" dip atalğan kürgäzmäsendä kürsätte. "Bu bik awır urın. Min küp kenä illärdä buldım, açlıq, suğış bulğan illärdä. Suğışnı tuqtatıp bula, aç keşelärne aşatıp bula, ä menä Mayak kebek urında bernindi ömet kürenmi. Keşelärneñ annan küçep kiter öçen aqçası yuq. Alar şul zararlanğan cirdä yäşärgä, zararlanğan sunı eçärgä mäcbür. Balaları tusa, ğärip tua. Keşelärdä ber ömet yuq. Bu bik awır xislär, sineñ üzägeñä ütä," di Robert Knoth.
Wafir abıy Ğosmanov awırğançı kolxozda traktorçı bulıp eşlägän. Traktorı belän atom qaldıqların cirgä kümü, yılğağa etep töşerü eşlärendä qatnaşqan.
Robert töşergän keşelärneň kübese inde wafat, şul isäptän Wafir abıy da. İsännäre yäşäp qalu öçen köräşä. Mäskäwgä yärdäm sorap xatlar yaza. Sintäberdä Qarabolaq awılı xalqı üzlärenä "zıyan kürüçelär statusı" birüne sorap Dumağa möräcäğät itte.
Töbäktäge urıs awıllarınıñ kübese başqa urınnarğa küçerelgän. Ä menä tatar awılları utırıp qalğan. Robert Knoth süzlärençä, bu awıllarda yäşägän tatarlar üzläreneñ açı yazmışın Rusiä xökümätneñ tatarlarğa häm başqa azçılıq millätlärgä qarata mönäsäbäte belän añlata:
"Mayak tiräsendä yäşägän keşelärneñ kübese bezneñ belän söyläşkändä üzläreneñ tatar buluların, urıslar öçen ikençe sort keşe buluın, şuña kürä mondıy atom qorılmalarnıň Mäskäw yanında tügel, maxsus tatarlar yäşägän töbäktä tözelüe turında söyläde," di Robert Knoth.
Ul arada cixazları iskerep betkän Mayak tirä-yün moxitne pıçratuın däwam itä. Räsmi mäglümätlärgä genä qarağanda da Mayaktan tirä-yün möxitkä yıl saıyn 10 million kubometr radaiktiv qaldıqlar taşlana. Uzğan ayda Ural federal bülgese prokuraturası Mayak citäkçese Vitali Solodovnikov östennän cinäyät eşe açtı.
Sişämbedä Rusiä Atom energiä idaräseneñ yaña citäkçese Sergei Kirienko atom şirkätlären qarap yörgändä, Mayaktağı wazğiätkä tuqtalıp, 60 yıl cıyılıp kilgän bälälärne xäzerge citäkçegä awdaru döres tügel, bu mäsäläne däwlät kimälendä xäl itergä kiräk dide, häm kiläse yılda Mayak tiräsendäge bualarnı nığıtuğa 100 urınına 250 million rubl aqça bülenäçägen belderde. Kirienko süzlärençä, bu şirkät iqtisad öçen zur ähämiätkä iä, şuña kürä ul yabılmayaçaq.
Kirienko Mayak yänäşäsendä Könyaq-Ural atom elektr stansiäsen tözü mäsäläsen dä kütärde. Monnan tış, Rusiä räsmiläreneñ çit illärdän atom qaldıqların kiterep, anı eşkärtep aqça eşlärgä teläwe mäglüm. Mondıy eşkürtü urınnarnı berse bularaq, älege dä bayağı Mayak küzdä totıla.
-Ali Gilmi
Çiläbe ölkäse Qunaşaq rayonında urnaşqan Tatar Qarabolaq awılında 4 meň keşedän ni barı 600läbe qalğan, şularnıň da 80%nda yaman şeş awıruı. Möslim awılında här 3nçe bala ğärip tua. Qayberlären bala dip äytü dä qyın. Baqa küzle, ayaqsız berniçä şundıy can iäse Çiläbeneň embriologiä muzeyında pıyala sawıtta eksonat itep saqlana.
Elvira Ğaynullinanıň ike balası da awıru. Malayınıň borınınnan qan ağa, qızınıň böyere yögerä. Döresen äytkändä, monı tormış dip äytü qıyın di ul.
Hollandia fotorässame Robert Knoth 2000-2001 yıllarda şul töbäktä bulıp qaytqan. Tatar awıllarında töşergän räsemnären ul küptän tügel Pragada "Yarım tormış" dip atalğan kürgäzmäsendä kürsätte. "Bu bik awır urın. Min küp kenä illärdä buldım, açlıq, suğış bulğan illärdä. Suğışnı tuqtatıp bula, aç keşelärne aşatıp bula, ä menä Mayak kebek urında bernindi ömet kürenmi. Keşelärneñ annan küçep kiter öçen aqçası yuq. Alar şul zararlanğan cirdä yäşärgä, zararlanğan sunı eçärgä mäcbür. Balaları tusa, ğärip tua. Keşelärdä ber ömet yuq. Bu bik awır xislär, sineñ üzägeñä ütä," di Robert Knoth.
Wafir abıy Ğosmanov awırğançı kolxozda traktorçı bulıp eşlägän. Traktorı belän atom qaldıqların cirgä kümü, yılğağa etep töşerü eşlärendä qatnaşqan.
Robert töşergän keşelärneň kübese inde wafat, şul isäptän Wafir abıy da. İsännäre yäşäp qalu öçen köräşä. Mäskäwgä yärdäm sorap xatlar yaza. Sintäberdä Qarabolaq awılı xalqı üzlärenä "zıyan kürüçelär statusı" birüne sorap Dumağa möräcäğät itte.
Töbäktäge urıs awıllarınıñ kübese başqa urınnarğa küçerelgän. Ä menä tatar awılları utırıp qalğan. Robert Knoth süzlärençä, bu awıllarda yäşägän tatarlar üzläreneñ açı yazmışın Rusiä xökümätneñ tatarlarğa häm başqa azçılıq millätlärgä qarata mönäsäbäte belän añlata:
"Mayak tiräsendä yäşägän keşelärneñ kübese bezneñ belän söyläşkändä üzläreneñ tatar buluların, urıslar öçen ikençe sort keşe buluın, şuña kürä mondıy atom qorılmalarnıň Mäskäw yanında tügel, maxsus tatarlar yäşägän töbäktä tözelüe turında söyläde," di Robert Knoth.
Ul arada cixazları iskerep betkän Mayak tirä-yün moxitne pıçratuın däwam itä. Räsmi mäglümätlärgä genä qarağanda da Mayaktan tirä-yün möxitkä yıl saıyn 10 million kubometr radaiktiv qaldıqlar taşlana. Uzğan ayda Ural federal bülgese prokuraturası Mayak citäkçese Vitali Solodovnikov östennän cinäyät eşe açtı.
Sişämbedä Rusiä Atom energiä idaräseneñ yaña citäkçese Sergei Kirienko atom şirkätlären qarap yörgändä, Mayaktağı wazğiätkä tuqtalıp, 60 yıl cıyılıp kilgän bälälärne xäzerge citäkçegä awdaru döres tügel, bu mäsäläne däwlät kimälendä xäl itergä kiräk dide, häm kiläse yılda Mayak tiräsendäge bualarnı nığıtuğa 100 urınına 250 million rubl aqça bülenäçägen belderde. Kirienko süzlärençä, bu şirkät iqtisad öçen zur ähämiätkä iä, şuña kürä ul yabılmayaçaq.
Kirienko Mayak yänäşäsendä Könyaq-Ural atom elektr stansiäsen tözü mäsäläsen dä kütärde. Monnan tış, Rusiä räsmiläreneñ çit illärdän atom qaldıqların kiterep, anı eşkärtep aqça eşlärgä teläwe mäglüm. Mondıy eşkürtü urınnarnı berse bularaq, älege dä bayağı Mayak küzdä totıla.
-Ali Gilmi