Älmirä xanım kilüläreneñ maqsatın Semberdä yäşäwçe millättäşlärebez belän aralaşu, bu oçraşunıñ millätebezne saqlap qaluda faydası buluına ömetlänü dip añlattı.
Berençe bulıp süz totqan Tä''minä xanım tirän mäğnäle kitaplar büläk itte. Şul isäptän üzeneñ ike kitabın da. Anıñ çığışı, nigezdä, tatar mäğärifen üsterüdä zur öleş kertkän xatın-qızlarıbız eşçänlegen taswirlawğa bağışlanğan ide. Fatixa Aitova üzenä birelgän 100 meñ sum aqçanı mädräsä tözügä totu şartı belän genä Söläyman bayğa kiäwgä çığa. Ul şulay uq Qazanda da xatın-qızlar öçen gimnaziä açuğa ireşä. Sufiä Janturina “Ğaliä” mädräsäsen açuğa 50 meñ sum aqça birä. Awılda xatın-qızlar öçen mädräsä açu maqsatınnan Piterburda tuqu hönärenä öyränä, 24 stanok alıp qayta, tuqu ostaxanäse aça, şunnan alğan keremne mädräsä çığımnarın qaplarğa tota.
Şäkertlärgä mädräsädä cıyılışlar uzdırırğa urın birgäne öçen Vologda yaqlarına sörgengä cibärelgän Salixcan Barudinıñ qızı - 14 yäşlek Äminä, ätiemä berüzenä awır bulır, dip anıñ yanına kitä. Monı işetep, Bötenrusiä möselmannarı kütärelä häm şunıñ näticäsendä patşa xökümäte totqınnı çığarırğa mäcbür bula.
Tä''min xanım mondıy misallarnı küp kiterde. Süzeneñ soñında ul ğailädä ber genä urısça süzgä dä urın birmäskä, qatnaş nikaxlar buldırmaw çaraları kürergä öndäde.
Älmirä xanım çığışınıñ da töp mäğnäse ğailä tärbiäse turında buldı. Televizor aşa azğınlıq propagandalauga qarşı Däwlät Dumasına da barıp citärgä niät belderde. Ul şulay uq “Möslimä” gäzite häm şul uq isemle oyışmanıñ eşçänlege belän tanıştırdı. Xäyer, iğtibarlı tatar keşese anıñ ayulıqlı surät öçen häm Qol Şärif mäçete yänäşäsendäge sıraxanägä qarşı köräşe belän bolay da tanış inde. Ä menä anıñ saf yäşlär tawışı belän borınğı “Taştuğay” cırın başqaruı xalıq öçen kötelmägän büläk buldı.
Fäniä Xucäxmät üz çığışın niçek kalendar''lar çığaruğa totınğanınnan başladı. Anı mäçetkä Xacğa kitüçelär belän äñgämä qorırğa cibärgännär. Gabdulla xäzrät täqdime buyınça, ul da xacğa kitkän. Häm näq şul Xacğa baru etärgeç birgän dä inde bu eşne başlap cibärügä. Ä kalendar''lar çığaru bik tä ölgergän, bik tä kiräk mäs''älä bulıp çıqtı, xalıq cılı qabul itte, dide Fäniä xanım.
Ämma çığışınıñ töp öleşen ul millätebezneñ isän qaluı näq üzebezdän tora, digän fikerne alğa sörde. Qızğanıç, dide ul, bixisap bäyrämnär belän mawığabız, matur süzlär quyırtabız, yaltırawıqlı qimmät kitaplar çığarabız, alarnı öläşäbez. Ä uquçı bik siräk. Kibetlärdä qimmätle tatarça kitaplar ber-ike sumlıq bäyägä dä aluçısın taba almıy – öyelep yatalar. Qatnaş nikaxlar, arada ber urıs bulsa, ul da añlasın dip, urısça söyläşü, yäşäw öçen aşaw tügel, aşaw öçen yäşäw – menä qayda bezneñ töp faciğäbez. AQŞta häm Finländiädä yäşäwçe millättäşlärebezdän ürnäk alırğa ide. Anda här ğailä - üze ber däwlät. Anıñ prezidentı - ata keşe, däwlät tele - tatar tele. Şulay ğına üz yözebezne saqlap qalu mömkin.
Fäniä xanımnıñ “tağın närsä söylim inde” digänenä, çığışın optimistik ruxtaraq tämamlawın soradılar. Ul yuğalıp qalmadı: “Ğayaz İsxaqinıñ “200 yıldan soñ inqıyraz” kitabı çıqqaç, älegä 100 yıl ğına uzdı, tağın 100 yıl yäşise bar. Ä bu arada nindi genä däwlätlär ülmäs tä, nindiläre genä tumas, ömetsez şaytan ğına, dilär, ömetlänep häm köräşep yäşik, dide ul.
Çığışlar cirle cırçılarıbıznıñ sıyları belän çiratlaşıp bardı.
Qunaqlar belän sawbullaşqanda alarnıñ Sember xalqı belän oçraşu tä''sirläre turında sorarğa ide dä, qıyulıq citmäde. Fäniä Xucäxmätneñ ber süze irek birmäde. “Menä bez monda nişlibez inde. 50 – 60 keşe cıyılğanbız, räxmät, barıbız da 60 yäşlär tiräse, räxmät”. Anı añlarğa da bula. Fäniä xanım 1989-yılda 1500 keşe qatnaşlığında “Narduğan” bäyrämen kürgän häm şunıñ turında “Sotsialisitk Tatarstan” gäzitendä sallı ğına “Saba cile” isemle yazma çığarğan jurnalist bit. Xäzer isä şundıy däräcäle keşelär belän oçraşuda da ber çemetem keşe qatnaşuı oşamağandır şul qunaqlarğa. Monısı inde “ptiçka” öçen genä tar dairädä oyıştırıluçı çaralarnı qulay kürgän Tatar mädäni üzägeneñ eşçänlege näticäse, dip farazlarğa da buladır. Häm, nigäder, bu üzäk, ruxi azıq urınına çäy eçügä kübräk iğtibar birä. Çäyle çarağa barlıq tatarnı da çaqıru mömkin tügellege bolay da añlaşıla.
Xäyer, eş şuşı Mädäni üzäktä genä dä tügel. Ul da bit “Milli kul''turalarnı üsterü üzäge” digän närsä qanatı astında ğına eşli. Sof''ya Orlova citäklägän bu üzäkne milli xäräkät ähelläre “üsterü” tügel, “s” xärefen töşerep qaldırıp “üterü” süze qullanalar. Asılın añlıylardır inde.
Ayrat İbrahim, Sember
