10 minutlıq filmneñ iseme “Fetnä” dip atala. Näq isemenä uq turı kilgän film, äle kürsäteler aldınnan dönya cämäğatçelegendä “fetnä” tudıra başladı, qaynar bäxäslär quptara. 44 yäşlek parlament äğzäse Geert Wilders, songı yıllarda islamnı tänqitlägän säyäsäte belän tanıla. Ul qor’änne Hittlerneñ “Mein Kampf - minem köräş” isemle kitabı belän çağıştıra häm möselmannarnıñ izge kitabın Hollandiädä tıyarga çaqıra.
Geert üz maqsatın xäzergäçä Hollandia parlamentında häm gazetalarda dönya kürgän: “qor’än köç qullanırga etärä” digän şäxsi fikerlären, film aşa xalıqqa citkärü bularaq açıqlıy.
Hollandiäneñ Xalıqara mönäsäbätlär institutı başlığı, Edwin Bakker: “Geertnıñ bu qaraşı älbättä barlıq Hollandiälelärneñ fikeren çağıldırmasa da, Geertnı yaqlağan keşlär dä yuq tügel” dip söyli.
“Hollandiädä zur şähärlärdän çittä yäşägän, tübän sıynıftağı keşelär bar. Alar yuğarı beleme bulmağan, eşsez keşelär. Häm alar islamnan qurqa. Bu qurqu alarnı bergä cıyılıp Geert Wildersnı yaqlarga etärä. Alar il eçendä häm tışında İslamnan qurqa.”
Uzğan yıllarda Hollandiädä, ildäge imigrasiä, sosiäl mäsälälär turında kübräk citdi mäsälälär turında bäxäsläşelä ide. Xäzer isä, Hollandiä tolerantlıq häm süz irege xoquqı belän islam xaqında qaysı ber farazlarnı yänäşä quyu mäsäläse tora.
Möselmannar Hollandiädäge arta bargan azçılıq. Alar il xalqınıñ 6 prosentın täşkil itä. Xäzergä qadär küp millilek säyäsäten uñışlı ğına alıp barğan Hollandiädä, köp törlelekneñ ber öleşe bulğan möselmannarga qarata mönäsäbät yaxşı ide. Bu mönäsäbätlärdä abruylı däwlät eçendä tanılğan möselmannarnıñ da kürenä başlawı tä’ser itkänder.
Läkin, Hollandiälı film citäkçese Theo van Goghnıñ 2004 yılda maroqalı ber fanatik yäş tarafınnañ üterelüe ike tarafnı da ütä radikal xälgä kiterde. Van Gogh islamnıñ könbatışnıñ irekle cämäğatçelenä turıdan turı yanawın äytkän ide. Anıñ üterelüe belän Hollandiä cämäğatçelegendä immigrasiä häm din bäxäsläre tağın da qabınıp kitte.
“Läkin bu marokkalı yäşlär arasında cinäyätçelekneñ artuı mäsäläse dini yäisä dini säyäsättän tış immigrantlarnıñ ilgä yaraqlaşuı problemınnän kilep çıqqan ber mäsälä ide di bu” Bakker.
Qor’änne tänqitlägän film bäxäsläre belän dönya cämäğatçelegendä iseme yış telgä alıngan Geert Wildersnıñ islamnı tänqitlägän radikal çığışları tawış qurptaruınnın säbäbe anıñ Hollandiä parlamenntä totqan pozisiäse.
Film äle ekrannarda kürsätelmäde. Läkin Wilders süzlärenä qarağanda, filmdä qor’än keşe üterergä etärä digän töşençä kürsätelä. Film xaqında bu açıqlaw, keşelärne uramga çığıp protest çaraları uzdırırğa säbäp bulğan bulsa kiräk, yäkşämbe könne Äfğanstannın Mäzar-ı şärif şähärendä açulı ber törkem keşe uram cıyını uzdırdı. Bu cıyın tağın ber niçä ildä bulğan qarşılıq çaralarının matbuğatta çaralarında kürsätelgän çaralardan berse genä ide.
Geert isä islam dönyasın tänqitqä açıq bulırga çaqıra.
Läkin qarşılıqlar islam dönyasında ğına tügel, Hollandiäneñ üz eçendä dä borçuğa sala. Xaqimiät mondıy ber filmneñ dönya cämäğatçelegenä kürsätelüe ilneñ abruyına ziyan kiterep keşeläreneñ iminlegen qurqınıç astına salaçağın däğwä itä. Häm filmne tıyarğa çaqıra.
NATO general sekretarı Jap de Hop Scheffer “ Bu film säbäble Äfğanstan kebek NATO ğaskäriläre bulğan cirlärdä, ğaskärlärgä qarşı höcüm bulaçağınnan qurqam, şuña bu turında kisätergä mäcbür xis itäm” dip äytte.
Hollandiä premyer ministrı Jan Peter Balkenen dä: ilneñ xalıqara abruyı häm çit illärdäge watandaşlarnıñ iminlege mäsäläsenä basım yasap Wildersne cäwaplılıq belän eş itärgä çaqırdı. Häm ul östäp: “Bez gel keşelärneñ süz ireklege xoquqı buluına basım yasıybız.
Läkin bu ireklekne bez çamanı belep, cäwaplılıq belän qullanırğa tiyeşbez” dide.
Şulay da bu kisätülär Wildersnıñ niäten üzgärtmi.
Fetnä isemle filmnı Televiziädä yäisä internettä kürsätergä niätle buluın tağın ber qat beldergän Wilders, Premyer ministrınıñ çığışın tänqitläp, möselmannar aldında çigenüdä ğayeple.