Töbäk citäkçelären saylaw tärtiben Vladimir Putin 2004 yılda betergän ide. Bu adım Beslan faciğasennän soñ terrorğa qarşı köräş qısalarında kürelgän çaralarınıñ berse buldı.
Yaña tärtipkä kürä, töbäk citäkçesen Rusiä prezidentı täqdim itä, cirle parlament anı raslarğa tieş. Deputatlar prezident täqdimen kire qaqqan oçraqta, prezidentnıñ parlamentnı taratu xoquqı bar.
Tanırğa kiräk, Tatarstan prezidentı bu adımğa ul çaqta uq tänqıyt beldergän ide. Gubernatorlarnı Kremldän bilgeläw ul waqıtlı çara, saylawlar soñraq kire qaytarılır, digän ide ul.
Şaw-şu nidän quptı?
Şäymievneñ uzğan yäkşämbe jurnalistlar qorıltayında, şuşı mäsäläne qabat kütärüe kötmägändä şaw-şu tudırdı. Başta bernindi reaksiä bulmadı diäyrlek. Ämmä ike könnän Töbäk üseşe ministrı Dmitriy Kozak “yaqın arada saylawlar qaytarılmas” digän räsmi qaraşnı yañğıratuğa, Kremlgä tuğrılıq kürsätüçelär tezelep bastı.
Başta, ğadättägeçä, Kemerovo gubernatorı Aman Tuleev, “xalıq ilneñ citäkçelegen xuplıy, saylawlarnıñ kiräge yuq” dip belderde. Annarı Krasnoyarskiy gubernatorı Aleksandr Xloponin, saylawlar tügel – “eş kiräk” dide.
Şäymievnı barı tik anıñ ut kürşese, Başqortstan prezidentı Mortaza Räximov yaqlap çıqtı. “Demokratiä ikän, saylawlar bulırğa tieş” dide ul.
Närsä tiräsendä bäxäs?
Şäymievneñ belderüen tikşerüçe küzätüçelär, saylawlarnı qaytarunıñ uñay yä tiskäre yaqların tügel, ä Şäymiev belän Kreml arasındağı mönäsäbätlärne tikşerü belän mäşğül.
Küräseñ, bu ilneñ bügenge xaläten çağıldıra. Rusiädä üzäkläşkän säyäsät nigezendä iqtisadi totrıqlılıq buldıru çorı, saylawlar qayğısı yuq. Korrupsiägä qarşı köräş turında küp söylänsä dä, saylawlar monıñ ber çarası itep qabul itelmi.
Xalıqta da saylawlarğa ışanıç yuq däräcäsendä. Östän idarä itelgän, xärämläşüle saylawlar ışanıç tudıra almıy.
Bilgeläw kemgä faydağa?
Gubernator saylawların qaytaru turında äledän-äle çığıp torğan bäxäslär, ber yaqtan, üzäkneñ üzenä dä faydalı. Rusiä demokratiägä taba bara, fäqät, anıñ üz yulı häm üz tizlege bar.
Çınbarlıqta, ğamäldäge sistem härkemne qanäğätländerä, üzäkne dä, töbäkne dä. Saylawlar beterelsä dä, gubernatorlarnıñ kübese urınnarına uñışlı ğına qabat bilgelände.
Alay ğına tügel, Putinnıñ yaña tärtibe alarnıñ kübesen “ike möddät” bäläsennän qotqardı. Asılda bu tärtip möddät çikläwen ğamäldän çığardı. Kremlne qanäğätländergän citäkçe xäzer täxettä ğomer buyı utıra ala.
Tel töbendä närsä?
71 yäşlek Şäymiev Tatartsan prezidentı wazıyfaların 1991 yıldan birle başqara. Anıñ xäzerge möddäte 2010 yılnıñ martında ğına tämamlana.
Şäymievneñ soñğı belderüen tikşerüçe küzätüçelär, ni öçen ul saylaw mäsäläsen näq menä xäzer kütärde, dip baş wata.
Küräseñ, bu mäsälägä demokratiä küzlegennän genä tügel, ä säyäsi wazğıyättän çığıp qararğa kiräkter.
Soñğı waqıtta Tatarstanda Şäymievneñ kitü ixtimalı turında süzlär küp yöri. Dimäk, bu kemgäder kiräk.
Yäş baru belän bergä citäkçeneñ üz urınına warisın qaldıru ixtiyacı da köçäyä. Rusiädä isä prezidentlar bu eşne üzläre başqarırğa yarata.
Yaña tärtipkä kürä, töbäk citäkçesen Rusiä prezidentı täqdim itä, cirle parlament anı raslarğa tieş. Deputatlar prezident täqdimen kire qaqqan oçraqta, prezidentnıñ parlamentnı taratu xoquqı bar.
Tanırğa kiräk, Tatarstan prezidentı bu adımğa ul çaqta uq tänqıyt beldergän ide. Gubernatorlarnı Kremldän bilgeläw ul waqıtlı çara, saylawlar soñraq kire qaytarılır, digän ide ul.
Şaw-şu nidän quptı?
Şäymievneñ uzğan yäkşämbe jurnalistlar qorıltayında, şuşı mäsäläne qabat kütärüe kötmägändä şaw-şu tudırdı. Başta bernindi reaksiä bulmadı diäyrlek. Ämmä ike könnän Töbäk üseşe ministrı Dmitriy Kozak “yaqın arada saylawlar qaytarılmas” digän räsmi qaraşnı yañğıratuğa, Kremlgä tuğrılıq kürsätüçelär tezelep bastı.
Başta, ğadättägeçä, Kemerovo gubernatorı Aman Tuleev, “xalıq ilneñ citäkçelegen xuplıy, saylawlarnıñ kiräge yuq” dip belderde. Annarı Krasnoyarskiy gubernatorı Aleksandr Xloponin, saylawlar tügel – “eş kiräk” dide.
Şäymievnı barı tik anıñ ut kürşese, Başqortstan prezidentı Mortaza Räximov yaqlap çıqtı. “Demokratiä ikän, saylawlar bulırğa tieş” dide ul.
Närsä tiräsendä bäxäs?
Şäymievneñ belderüen tikşerüçe küzätüçelär, saylawlarnı qaytarunıñ uñay yä tiskäre yaqların tügel, ä Şäymiev belän Kreml arasındağı mönäsäbätlärne tikşerü belän mäşğül.
Küräseñ, bu ilneñ bügenge xaläten çağıldıra. Rusiädä üzäkläşkän säyäsät nigezendä iqtisadi totrıqlılıq buldıru çorı, saylawlar qayğısı yuq. Korrupsiägä qarşı köräş turında küp söylänsä dä, saylawlar monıñ ber çarası itep qabul itelmi.
Xalıqta da saylawlarğa ışanıç yuq däräcäsendä. Östän idarä itelgän, xärämläşüle saylawlar ışanıç tudıra almıy.
Bilgeläw kemgä faydağa?
Gubernator saylawların qaytaru turında äledän-äle çığıp torğan bäxäslär, ber yaqtan, üzäkneñ üzenä dä faydalı. Rusiä demokratiägä taba bara, fäqät, anıñ üz yulı häm üz tizlege bar.
Çınbarlıqta, ğamäldäge sistem härkemne qanäğätländerä, üzäkne dä, töbäkne dä. Saylawlar beterelsä dä, gubernatorlarnıñ kübese urınnarına uñışlı ğına qabat bilgelände.
Alay ğına tügel, Putinnıñ yaña tärtibe alarnıñ kübesen “ike möddät” bäläsennän qotqardı. Asılda bu tärtip möddät çikläwen ğamäldän çığardı. Kremlne qanäğätländergän citäkçe xäzer täxettä ğomer buyı utıra ala.
Tel töbendä närsä?
71 yäşlek Şäymiev Tatartsan prezidentı wazıyfaların 1991 yıldan birle başqara. Anıñ xäzerge möddäte 2010 yılnıñ martında ğına tämamlana.
Şäymievneñ soñğı belderüen tikşerüçe küzätüçelär, ni öçen ul saylaw mäsäläsen näq menä xäzer kütärde, dip baş wata.
Küräseñ, bu mäsälägä demokratiä küzlegennän genä tügel, ä säyäsi wazğıyättän çığıp qararğa kiräkter.
Soñğı waqıtta Tatarstanda Şäymievneñ kitü ixtimalı turında süzlär küp yöri. Dimäk, bu kemgäder kiräk.
Yäş baru belän bergä citäkçeneñ üz urınına warisın qaldıru ixtiyacı da köçäyä. Rusiädä isä prezidentlar bu eşne üzläre başqarırğa yarata.