Berençe dөnya suğışında Alman frontında baytaq Rus ğәskәrie әsirlekkә tөşә, şular arasında 50 meŋläp tatar-başqortlar da bula. Alman xәrbi citäkçelege Ğosmanlı İmperiәse belәn berektәş bulu sәbәple mөselman ğәskәrlәren Slavyannardan ayırıp, Berlin tirәsendәge xәrbi lagerlarğa urnaştıra. Tөrkiәdәn cibәrelgәn Qazi Ğabdürrәşid İbrahim hәm Yosıf Aqçura kebek kürenekle şәxeslәr şuşı ğәskәrlәrne Tөrek armiәse saflarında kөrәşergә ügetli. Nәticәdә meŋnәn artıq ixtiyari Aziә Taburı yağni Batalionı digәn polk tezelә hәm alar İstanbulğa kilәlәr. 1916-nçı yılnıŋ yülendә inde alar Ğiraq frontına cibәrelәlәr.
Poez Tөrkiәneŋ kөnyağındağı Toros tawları tirәsendә Tarsus stansiәsenә ireşә. Tawlar aşa cäyäw çığarğa turı kilә. Tawlar aşa doşman İngliz oçqıçlarınıŋ hөcemnәre yaki küzәtüwe arqasında tөnne genә ütep bula. Pozant digәn cirgä kilep citkäç, ğәskәrlәr qabat poezğa utıra hәm Adanağa yul tota. Şunnan qabat Gavur tawları aşa cәyәw çığa. Pozantı belәn Gawur tawları aşa alar 500 alman yөk maşinası belәn xәrbi cihazlar, qorallar, azıq-tөlek alıp çığa. Yullar bik naçar bulu sәbәple säfär 4-5 kön däwam itä. Inde Islahiyә digәn cirgә ireşkәç, başkomandir wәkile hәm saqlanu ministrı Әnvәr Paşanıŋ inspektsiә өçen kilәçәge xәbәr itelgәç, İslahiyә stansiәse bizәklәnә hәm Aziә Batalionı xәrbi seremoniәgä әzerlәnә.
Әnvәr Paşa pan-türkizm belәn tanılğan ber citәkçe bulu sәbәple, awır suğış şartları dәwam itsә dә, tuğandaş Tatar-Başqort batalionın sәlamlawnı tieş taba. Әnvәr Paşa Ğosmanlı İmperiәse suğışta ciñelgäç 1918-nçe yılda Rusiәgә qaçqan, Lenin belәn dә küreşkәn, soŋga Tөrkistanda oyıştırılğan xәrbi büleklәr belәn qızıllarğa qarşı kөrәşkәndә, bugenge Tacikistan’da suğış qırında xәlaq bulğan. Anıŋ mәyete 1999-nçı yılda İstanbulğa kiterelde.
Aziә Batalionı şuşı tantanadan soŋ qabat İslahiyәdәn poezda yulın däwam itä. Alar kөnyaq-kөnçığıştağı Kөrd awıllarınnan uzalar. Tuqtalış yasağan urınnarında Ğәrәp sәwdәgәrlәr qawın, qarbız, qatıq kebek aşamlıq sata torğan bulalar. Lәkin alarnıŋ Ğosmanlınıŋ qәğәz aqçasın qabul itmiçә altın yaki kөmeş aqça talәp itülәre Tatar-Başqort ğәskәrlәren awır xәlgä quya. Çөnki alarğa xezmät xaqı qәğәz aqça belän tülәngәn bula.
Inde Aziә Batalionı ğәrәplәr küplәp yәşәgәn urınnarğa, Qәtğa, annan soŋ Cәrablus''qa kilep tөşәlәr. Bu inde borınğı Hittitlarnıŋ başqalası Karkamış xәrәbәlәre urnaşqan cirdә bula. Aziә Batalionı alıp kitkәn poez Yefrat yılğası buylap bügenge Suriәneŋ Musul şәhәrenә barıp citә. Ğәskәrlәr Musuldan Bağdatqa isә Yefrat yılğası aşa Almannar eşlәp çığarğan, ozınlığı өç, kiŋlege 1,5 metr bulğan waq kөymәçeklәr belәn yөzep çığa. Hәr ber kөymәgә ber vzvod ğәskәr sıya. Şulay itep Aziә Batalionı 15-tәn artıq kөymәçek belәn 1916-nçı yılnıŋ Sinteber azaqlarnda Bagdatqa cäyäw yulğa çığalar.
Kөndezlәrne bik esse bula, bigrәk tә İdel-Ural buylarınnan kilgәn Tatar-Başqort ğәskәre өçen bu çit-yat şartlar bula. Yılğa buyında ber kem dä yäşämäw sәbәple tınlıqta yul buyı garmun belәn skripka tawışları yanğırıy. Kiç sәgәtlәrendә yar buyına çığıp, ğәskәrlәr çatırlarda tön quna. Alar өçen ikmәk, aş-su әzerlәnep quyılğan bula. Taŋ ata başlağanda uq qabat yulğa çığıla.
Yulğa çıqqannan өç kөn uzğaç Halәp belәn Bagdad arasındağı Dirzur şәhәrenә kilep tөşәlәr. Bu urın ölkä üzәge bulu sәbәple biredә xәrbi hәm sivil xakimiätlär urnaşqan bula. Suğışqa, yәğni frontqa da ğәskәrlәr biredәn cibәrelә. Dirzurda Aziә batalionı ğәskәrlәre meŋlәgәn Әrmәnne kürә. Alar 1915-nçe yılda ğısyan kütәrgәn bulu sәbәple biregә sөrelgәn bulalar.
Dirzurdan ike kөnlek yulda isә Miyadin, Ebu Kamal aşa Gina digәn cirgә kilep tөşәlәr hәm biredә tormışlarında berençe mәrtәbә limon belәn xөrmә ağaçların kürәlәr. Dürt kөnnәn soŋ Xәyat digәn cirgә kilep tөşkәç isә neft yatmaları kürәlәr. Aziә batalionınıŋ yuğla çığuwına 30 kөn uzğan buluğa qaramastan ğәskәrlәrdә ber nindi dә aru sizelmi. Tik Hilә digәn cirgә өç kөnlek yul qalğanda ğәrәplәrneŋ ğısyan kütәrәçәge xәbәre kilgәç, su yulı aşa kitü qurqınıçlı bulıp, alar yulların cäyäw däwam itä.
1916-nçı yılnıŋ 1-nçe Noyeberendә Mәhtuyә isemle ber awılğa ireşәlәr. Biredә alarnı 156-nçı polk komandirı Әdhәm Bәy qarşı ala. Anıŋ “ sez yuq bulıp, Ruslaşaçaqsız” digәn süzlәre küŋelgә bik awır toyıla. Çөnki Aziә batalionı, Tөrkiә ciŋelep Ruslar qulına tөşä qalsalar, asıp üterelәçәklәren belsәlәr dә, tuğandaş Tөreklәrgә yardәm itü өçen Almaniәdәn şuşı Ğıyraq frontına kilgәn bulalar. Inde Aziә Taburı ğәskәrlәre suğış qırlarına ireşkәn bulalar.
156-nçı polk ğısyan itkәn ğәrәplәrne taratu өçen Hilә şәhәrenә artileriәdәn ut aça, 4-nçe Noyeberdә Aziә batalionın şәhәrgә cibәrәlәr, ğısyançılar qaçqan bula. Şunnan soŋ Tatar-Başqort ğәskәrlәre alğı postlarğa cibәrelә başlıy. 20 kөn uzğaç ğәrәplәrneŋ höcümgә küçәçәklәre xәbәre itelä. 156-nçı polknıŋ 2 batallionı Hilәdәn 200 km yıraqlıqtağı İngilizlәr belәn suğışqan 6-nçı armiә urnaşqan Sәmadağa өstәmә kөç bularaq cibәrelә.
28-nçe Noyeberdә Aziә Taburınıŋ 2 rotası 2-nçe polknıŋ artınnan Hilәdәn 110 çaqrım yıraqlıqtağı Divaniyәgә cibәrelә. Şulay itep Hilәdә 156-nçı polknıŋ ber niçә batallionı, Aziә batalionınıñ өç rotası, ber artilәriә rotası belәn ber atlı bülek qala.
1916-nçı yılnıŋ 30-nçı Noyeberendә Ğәrәplәrneŋ höcüm itәçәklәre xәbәre kilep citә. Jandarmeriә birgәn xәbәrlәrgә kürә, Hilә tirәsendә 30 meŋ ğәrәp ğısyançısı cıyılğan bula. Hilәdәge xәrbi kөçlәr dә şәhәr tirәsendә okoplar-çoqırlar qazıp kөtә başlı. Bu inde Aziә batalionınıñ da berençe mәrtәbә doşman belәn turıdan-turı qorallı bәreleşkә kerüwe bula. Başqa süzlәr belәn әytkәndә, 1915-nçe yılda Alman frontında әsirlekkә tөşkәn, şunnabn soŋ Ğosmanlı armiәse safında kөrәşü өçen Ğıyraq frontına kilgәn Tatar-Başqort ğәskәre, ike yıldan soŋ qabat ülem qurqınıçı astına kerә.
Kilәse programabızda 1916-nçı yılnıŋ Noyeber azağında Ğıyraq frontında ğısyan kütәrgәn ğәrәp kөçlәrenә qarşı Tatar-Başqort ğәskәreneneŋ Ğosmanlı armiәse safında niçek suğışqannarı turında tıñlağız
Poez Tөrkiәneŋ kөnyağındağı Toros tawları tirәsendә Tarsus stansiәsenә ireşә. Tawlar aşa cäyäw çığarğa turı kilә. Tawlar aşa doşman İngliz oçqıçlarınıŋ hөcemnәre yaki küzәtüwe arqasında tөnne genә ütep bula. Pozant digәn cirgä kilep citkäç, ğәskәrlәr qabat poezğa utıra hәm Adanağa yul tota. Şunnan qabat Gavur tawları aşa cәyәw çığa. Pozantı belәn Gawur tawları aşa alar 500 alman yөk maşinası belәn xәrbi cihazlar, qorallar, azıq-tөlek alıp çığa. Yullar bik naçar bulu sәbәple säfär 4-5 kön däwam itä. Inde Islahiyә digәn cirgә ireşkәç, başkomandir wәkile hәm saqlanu ministrı Әnvәr Paşanıŋ inspektsiә өçen kilәçәge xәbәr itelgәç, İslahiyә stansiәse bizәklәnә hәm Aziә Batalionı xәrbi seremoniәgä әzerlәnә.
Әnvәr Paşa pan-türkizm belәn tanılğan ber citәkçe bulu sәbәple, awır suğış şartları dәwam itsә dә, tuğandaş Tatar-Başqort batalionın sәlamlawnı tieş taba. Әnvәr Paşa Ğosmanlı İmperiәse suğışta ciñelgäç 1918-nçe yılda Rusiәgә qaçqan, Lenin belәn dә küreşkәn, soŋga Tөrkistanda oyıştırılğan xәrbi büleklәr belәn qızıllarğa qarşı kөrәşkәndә, bugenge Tacikistan’da suğış qırında xәlaq bulğan. Anıŋ mәyete 1999-nçı yılda İstanbulğa kiterelde.
Aziә Batalionı şuşı tantanadan soŋ qabat İslahiyәdәn poezda yulın däwam itä. Alar kөnyaq-kөnçığıştağı Kөrd awıllarınnan uzalar. Tuqtalış yasağan urınnarında Ğәrәp sәwdәgәrlәr qawın, qarbız, qatıq kebek aşamlıq sata torğan bulalar. Lәkin alarnıŋ Ğosmanlınıŋ qәğәz aqçasın qabul itmiçә altın yaki kөmeş aqça talәp itülәre Tatar-Başqort ğәskәrlәren awır xәlgä quya. Çөnki alarğa xezmät xaqı qәğәz aqça belän tülәngәn bula.
Inde Aziә Batalionı ğәrәplәr küplәp yәşәgәn urınnarğa, Qәtğa, annan soŋ Cәrablus''qa kilep tөşәlәr. Bu inde borınğı Hittitlarnıŋ başqalası Karkamış xәrәbәlәre urnaşqan cirdә bula. Aziә Batalionı alıp kitkәn poez Yefrat yılğası buylap bügenge Suriәneŋ Musul şәhәrenә barıp citә. Ğәskәrlәr Musuldan Bağdatqa isә Yefrat yılğası aşa Almannar eşlәp çığarğan, ozınlığı өç, kiŋlege 1,5 metr bulğan waq kөymәçeklәr belәn yөzep çığa. Hәr ber kөymәgә ber vzvod ğәskәr sıya. Şulay itep Aziә Batalionı 15-tәn artıq kөymәçek belәn 1916-nçı yılnıŋ Sinteber azaqlarnda Bagdatqa cäyäw yulğa çığalar.
Kөndezlәrne bik esse bula, bigrәk tә İdel-Ural buylarınnan kilgәn Tatar-Başqort ğәskәre өçen bu çit-yat şartlar bula. Yılğa buyında ber kem dä yäşämäw sәbәple tınlıqta yul buyı garmun belәn skripka tawışları yanğırıy. Kiç sәgәtlәrendә yar buyına çığıp, ğәskәrlәr çatırlarda tön quna. Alar өçen ikmәk, aş-su әzerlәnep quyılğan bula. Taŋ ata başlağanda uq qabat yulğa çığıla.
Yulğa çıqqannan өç kөn uzğaç Halәp belәn Bagdad arasındağı Dirzur şәhәrenә kilep tөşәlәr. Bu urın ölkä üzәge bulu sәbәple biredә xәrbi hәm sivil xakimiätlär urnaşqan bula. Suğışqa, yәğni frontqa da ğәskәrlәr biredәn cibәrelә. Dirzurda Aziә batalionı ğәskәrlәre meŋlәgәn Әrmәnne kürә. Alar 1915-nçe yılda ğısyan kütәrgәn bulu sәbәple biregә sөrelgәn bulalar.
Dirzurdan ike kөnlek yulda isә Miyadin, Ebu Kamal aşa Gina digәn cirgә kilep tөşәlәr hәm biredә tormışlarında berençe mәrtәbә limon belәn xөrmә ağaçların kürәlәr. Dürt kөnnәn soŋ Xәyat digәn cirgә kilep tөşkәç isә neft yatmaları kürәlәr. Aziә batalionınıŋ yuğla çığuwına 30 kөn uzğan buluğa qaramastan ğәskәrlәrdә ber nindi dә aru sizelmi. Tik Hilә digәn cirgә өç kөnlek yul qalğanda ğәrәplәrneŋ ğısyan kütәrәçәge xәbәre kilgәç, su yulı aşa kitü qurqınıçlı bulıp, alar yulların cäyäw däwam itä.
1916-nçı yılnıŋ 1-nçe Noyeberendә Mәhtuyә isemle ber awılğa ireşәlәr. Biredә alarnı 156-nçı polk komandirı Әdhәm Bәy qarşı ala. Anıŋ “ sez yuq bulıp, Ruslaşaçaqsız” digәn süzlәre küŋelgә bik awır toyıla. Çөnki Aziә batalionı, Tөrkiә ciŋelep Ruslar qulına tөşä qalsalar, asıp üterelәçәklәren belsәlәr dә, tuğandaş Tөreklәrgә yardәm itü өçen Almaniәdәn şuşı Ğıyraq frontına kilgәn bulalar. Inde Aziә Taburı ğәskәrlәre suğış qırlarına ireşkәn bulalar.
156-nçı polk ğısyan itkәn ğәrәplәrne taratu өçen Hilә şәhәrenә artileriәdәn ut aça, 4-nçe Noyeberdә Aziә batalionın şәhәrgә cibәrәlәr, ğısyançılar qaçqan bula. Şunnan soŋ Tatar-Başqort ğәskәrlәre alğı postlarğa cibәrelә başlıy. 20 kөn uzğaç ğәrәplәrneŋ höcümgә küçәçәklәre xәbәre itelä. 156-nçı polknıŋ 2 batallionı Hilәdәn 200 km yıraqlıqtağı İngilizlәr belәn suğışqan 6-nçı armiә urnaşqan Sәmadağa өstәmә kөç bularaq cibәrelә.
28-nçe Noyeberdә Aziә Taburınıŋ 2 rotası 2-nçe polknıŋ artınnan Hilәdәn 110 çaqrım yıraqlıqtağı Divaniyәgә cibәrelә. Şulay itep Hilәdә 156-nçı polknıŋ ber niçә batallionı, Aziә batalionınıñ өç rotası, ber artilәriә rotası belәn ber atlı bülek qala.
1916-nçı yılnıŋ 30-nçı Noyeberendә Ğәrәplәrneŋ höcüm itәçәklәre xәbәre kilep citә. Jandarmeriә birgәn xәbәrlәrgә kürә, Hilә tirәsendә 30 meŋ ğәrәp ğısyançısı cıyılğan bula. Hilәdәge xәrbi kөçlәr dә şәhәr tirәsendә okoplar-çoqırlar qazıp kөtә başlı. Bu inde Aziә batalionınıñ da berençe mәrtәbә doşman belәn turıdan-turı qorallı bәreleşkә kerüwe bula. Başqa süzlәr belәn әytkәndә, 1915-nçe yılda Alman frontında әsirlekkә tөşkәn, şunnabn soŋ Ğosmanlı armiәse safında kөrәşü өçen Ğıyraq frontına kilgәn Tatar-Başqort ğәskәre, ike yıldan soŋ qabat ülem qurqınıçı astına kerә.
Kilәse programabızda 1916-nçı yılnıŋ Noyeber azağında Ğıyraq frontında ğısyan kütәrgәn ğәrәp kөçlәrenә qarşı Tatar-Başqort ğәskәreneneŋ Ğosmanlı armiәse safında niçek suğışqannarı turında tıñlağız