Rimzil Wäli:Sez “Azatlıq” radiosı dulqınnarında analitik tapşıru tıñlıysız. Tatar milläteneñ üseşendä milli universitetnıñ, tuğan teldä yuğarı belem alunıñ ähämiäte turında söyläşüdä Mirza Mäxmütev, Damir İsxaqov, Wağiz Fätxullin häm İskändär Ğiläcev qatnaşa.Tapşırunı Rimzil Wäli alıp bara. Milli yäşäyeş, milli berlekne häm ruxi baylıqlarnı, tatarlıqnı saqlap qalu. Bügenge analitik tapşıruıbızda haman şul balıq başı turında barır, qäderle tıñlawçılar. Döresräge, xalıq başı. Aldınğı fikerle, zamança ruxlı millättäşlärebez bik tansıq xäzer. Ägär dä milli elita, ğalimnär, uqıtuçılar, mädäniät-sänğat eşlekleläre, yazuçı jurnalistlar bulmasa, millät tiz arada yuqqa çığa.Bezneñ tapşırularıbızda menä şul milli äydäwçelärgä iğtibar küp birelsä, bu tabiği. Çönki bügen ber yaqtan ruxi tereleş, mäğärif, mädäniät renessansı barsa, ikençe yaqtan milli äxlaqi tarqalu tägärmäçe äylänä. Mäktäplär, mäçetlär tözelä, konsertlar, spektakl’lär görli. Şul uq waqıtta teldän bizü, äxlaqsızlıq ta kimemi. Soñğı ber atnada ğına Tatarstanda keşe yalğan araqı eçep dönyadan kitkän. Sıyfatlıraq xämer eçüçelärne nişläwen äytep tormıybız. Kemnän sorarğa, eşne nidän başlarğa? Älbättä ğalimnär belän kiñäşüdän.Bügenge tapşıruda akademik Mirza Mäxmütov, fän doktorları Wağiz Fätxullin, İskändär Ğiläcev, Damir İsxaqov qatnaşalar. Başta daimi ekspertıbız Damir äfände elän söyläşep alabız.“Simpoziumda 13 doklad tıñlandı. Ğalimnär cıyılışıp söyläşü,ul üze ber etap buldı.Simpoziumnıñ töp burıçı: mädäniät häm fän ölkäsendäge üseşlärgä qorılğan ide. Töp mäs'älälär şul tirädä tuplanğan ide. Ähämiätle çığışlardan bigräk tä : massaküläm çaraları buyınça, milli universitet konssepsiäse tiräsendäge diskussiä, islam häm islam universitetları turındağı çığışlar. Ber blok bulıp bardı milli üzañ mäsälläre.Yuğarı uqu yortlarında tatarça uqıtu mäsälläre buyınça çığışlar şaqtıy ähämiätle buldı,häm alarnı tikşerü buyınça bulğan çığışlar qızıp qına bardı.”,-dide ul.Rimzil Wäli:Ä xäzer ürenekle ğalim, akademik Mirza Mäxmütovnıñ milli universitetnıñ nindi bulırğa tieşlege turında simpoziumda äytkän fikerlären tıñlıyq:“Älbättä, bügenge köndä yuğarı uqu yortlarına yäşlär öyereleşep kilälär.Ämma alar kübese eşsezlektän , yä armiädän qaçıp qalu teläge belän kilälär. Şulay buluğa qaramastan, bez milli universitetta tatarnıñ zıyalı intelligentsiäsen äzerlärgä tieşbez“,-dide ul.Rimzil Wäli: Rus telendä yasalğan bu çığışnı tulısınça yañğırata almıybız. İñ möhim fikerläre şul. Milli universitetta barlıq belgeçleklär dä tügel, gumanitar fännär, ekonomika uqıtılırğa tieş. Armiädän, eşsezlektän qotılır öçen genä uqırğa kilüçelärdä fayda yuq. Uqıtuçılarğa da şundıy uq taläplär quyıla. Yuğarı däräcädä konseptual' fiker yörtüçe akademik uqu uqıtunıñ motivları, maqsatları turında söylägändä fänne çitkäräk quyıp, üzägenä ütkän äxlaqi mäs’äläne quzğattı:“Tufan Miñnullin äytkän ide ber:“İlle yäşlek tatar alkogolikların möselman itep bulmas inde, yegetlär”,-dip. Döres äytä ul.Araqını citeşterü häm qullanu, satıp alu buyınça Tatarstan belän Başqortstan Rusiädä iñ berençe urında toralar.Sez uylıysız, ällä urıslar ğına eçäme dip? Yuq,bügenge köndä awıl tatar xatın-qızları stakannar belän araqı eçälär. Şunıñ öçen dä bezgä bügen äxlağın saqlap qalğan, ğalimnär, professorlar kiräk.”,-dide ul.Rimzil Wäli: Xäzer İskändär äfändeneñ Milli universitet turındağı fikerlären tıñlıyq:“Konkret situatsiädän çığıp, bulaçaq universitetta tübändäge fakul'tetlar oyıştırılırğa tieş: tarix , berençe çiratta tatar tarixı, filologiä, tatar filologiäse, Könçığış telläre, xoquq- yuridik fakul'tet, iqtisat, ictimaği fännär, fälsäfä, mantıyq, pedagogika, psixologiä. Milli traditsiälärgä zur iğtibar birelergä tieş. Din beleme fakul'tetı bulırğa tieş, anı tiränten öyrätü zarur.Bu fännär belän küp buın tatar ğalimnäre şöğellängän, alar bügenge köndä öyränelmi genä.Ä menä tabiğät fännären ingliz telendä uqıtırğa kiräk“,- dide ul. Rimzil Wäli:Şulay itep, äle Qazan üzägendä tözelep yatqan Milli universitet binasında baraçaq uqu-uqıtu protsessı modele xäzergä tözelmägän. Anıñ qayber fänni bağanaları ğına küz aldına kilä. Küplär bu uqu yortınıñ iñ yuğarı däräcädäge elitar, sıyfatlı buluın teli. Çınnan da, ber uqu yortında yöz meñlägän tatar yäşlären tuğan telendä uqıtıp bulmıy. Uqıtqan xäldä dä eşläw şartları bik üzençälekle. Şul uq waqıtta xäzer ük inde tatar teleneñ yäşäw möxiten kiñäytü çaraları bar. Mäsälän, texnik yuğarı mäktäplärdä tatar büleklären açu, bu eştä Qazan tözeleş akademiäseneñ täcribäse bik möhim. Distälärçä matematika, texnika däreslekläre çığarıldı. Tatar telendä studentlarnı öyrätergä sälätle uqıtuçılar tabıldı. Bu da bit üzenä kürä milli universitet. Xäzer şuşı eşne başlap yörgän ğalim häm fakul'tet dekanı Wağiz Fätxullinnı tıñlıybız: “Tatar telendä belem birüne texnik yuğarı uqu yortlarında berençelärdän bulıp 1991елда başlap cibärdek.Ul waqıtta äle bezneñ “Tellär turındağı zakon”da qabul itelmägän ide.Bez üzebezneñ ğalimnärebezne cıyıp, mömkinleklärdän çığıp, ber törkem studentlarnı qabul itep eşne başlap cibärgän idek.Uqıtunı ike teldä alıp bardıq. 1nçe, 2nçе kursta, häm, 3kursnıñ yartısınnan, studentlarnı tatarça uqıtıp häm 4-5 kurslarda uqıtunı rusçağa küçerep alıp bardıq.Şuşı waqıtta 110 artıq uqıtu äsbapları çığardıq. Şular arasında 4 zur däreslek, 28 uqıtu qullanması, 8 ike telle terminologiä süzlege häm başqalar äzerlände.Ul äytkän täqdimnärdän berniçäse:Xäzer yaña belem birü standartları buyınça eşli başladıq.Dokumentlarnı yañartırğa kiräk. Tatar telendä uqıtıla torğan fännär buyınça alarğa räsmi nigez yuq. Tatarstan yuğarı uqu yortları rektorları Sovetı qarşındağı fänni-metodik komissiäne eşlätep cibärergä kiräk. Ul barlıq yuğarı uqu yortları öçen urtaq häm mäcbüri bulıp milli –regional' komponentnı bilgelärgä tieş. Tatar xalqı üzeneñ tulı mäğärif sistemasına nigez salıp dönyanıñ aldınğı xalıq arasına kerä alırlıq potensialı barlığın isbatladı. Artta qalmas öçen ul üzeneñ texnik, texnologik, iqtisat häm başqa belem birü sistemasın nığıtırğa tieş”,-dide ul.Rimzil Wäli:Milli universitet häm tatarça yuğarı belem birü turındağı äñgämägä yomğaqnı tarix fännäre doktorı Damir İsxaqov belän yasıybız.Milli universitetqa Ğ.Qamal teatrı qarşında bina kütärelä. Bina kütärelgänçe bezneñ fikerebez kütärelep citär mikän? “Bu turıda söyläşkän ğalimnär sallı –sallı fikerlär äyttelär.Xäzer bu fikerlärne tuplap ber urtaq fikergä kilergä kiräk. Tağın ber peduniversitet tözep quymıyq. Yuğarı uqu yortları Qazanda 60ка yaqın. Fundamental' däräcädä belem birerlek universitet bulsa ğına ul, törle cirlärdä yäşägän tatar xalqınıñ milli mänfägaten qänäğätländererlek yuğarı uqu yortı bulır”,-dide ul.Rimzil Wäli.Analitik äñgämäbez şunıñ belän tämam.Tapşırunı alıp bardı Rimzil Wäli. Qazan.
