Üz tarixın belü här xalıq öçen, här keşe öçen bik möhim. Borınğılar şulay äytkän: “Qayan kilgänlegeñne belmäsäñ, qaya barğanlığıñnı niçek belerseñ?” Tarixıñnı yaxşı belmäsäñ, üzeñneñ borınğı babalarıñ tuğan cirlärdä yäşäp tä kilmeşäk xälenä qaluıñ ixtimal.
Altın Urda çorında Penza ölkäse, Mordoviä häm alarğa kürşe bulğan Tübän Novgorod, Ryazan, Tambov, Saratov, Ul'yanovsk ölkäläreneñ berqadär öleşlärendä tatarlarnıñ mişär gruppası yäşägän. Ozaq yıllar räsmi urıs tarixı, annan soñ sovet tarixı monda yäşägän mişärlärne mongol yauları waqıtında kilgän kilmeşäklär dip kürsätte. Çınında isä mişärlärneñ babaları – bortaslar, majgarlar, qıpçaqlar häm başqa törki qabilälär bu cirlärdä bik küptännän, qayberläre kimendä 7 ğasırdan birle yäşägännär. Aräp yazma çığanaqları, urıs letopislarındağı mäğlumatlar, Könbatış Yevropa tarixçılarınıñ xäbärläre dä monı açıq kürsätä.
Ämma iñ möhim dälillär – alar käğäzdä yazğan süzlär tügel, alar mişärlärneñ borınğı babalarınıñ cir astında, tufraq qatlamnarı astında qalğan material' kul'tura qaldıqları – sawıt-saba, qorallar, instrumentlar, aqça, toraq yortlar qaldıqları häm başqalar. Şul cir astında yatqan qaldıqlarnı qazıp çığaru belän arxeologiä fäne şöğıllänä. Ämma sovet zamanında arxeologiä fäne da ideologiäğa xezmätkä quyılğan ide. Mäsälän, Mordoviäda arxeologlarnıñ töp maqsatı muqşı-erzya xalıqlarınıñ borınğı mirasın barlaw ide, muqşı-erzya xalqına qarağan arxeologik häykällärne tabu ide. Ä inde şul arxeologik qazılmalar waqıtında tatar-mişärlärgä, alarnıñ babalarına qarağan borınğı äyberlär çıqsa, bu qazularnı yäisä tuqtata idelär, yäisä tatar äyberlärenä ähämiät birmilär ide, qayçaqlarda alarnı qazu urınınnan atıp ta taşlıy bulğannar. Monı qart arxeologlar üzläre söyli ide.
Mäsälän, iske Tömän (urısça Temnikov) şähäre urınında qazular alıp barılmıy, çönki ul borınğı tatar şähäre. Ämma bu qağidädän çığarmalar da bar. Mäsälän, yaña Temnikov şähäre yanında urnaşqan “İtyakovskoe gorodişçe” digän keçkenä tatar şähäre şaqtıy yaxşı uq qazılğan. Monda arxeologik qazılmalar 1951 häm 1965 yılda alıp barılğan häm törle tatar, urıs, muqşı äyberläre arasında “Soltan Toxtamış” digän yazulı bronza plastinası da tabılğan. Şulay uq Yel'nik rayonınıñ Starodeviç'ye häm Qan'ğuş awılları arasında urnaşqan borınğı tatar şähärçegeneñ urınında qazular sülpän genä barsa da, az-maz ğına qazıy baralar. Mordoviäda tağı ber tatarlar belän bäyle arxeologik qazılmalar urını bar – ul borınğı tatar şähäre Sarıqılıç (xäzerge Sarov şähäre; monda Sovetlar Soyuzınıñ berençe atom bombası citeşterelgän ide). Ämma böten bu qazularda da töp maqsat itep 13 ğasırğa qadär bulğan qatlamnarda gel mordva-muqşı-erzya ezlären tabu maqsatı quyılğan.
Şulay itep, tatarlarnıñ borınğı tarixi häykällären qazudan qazımaw uñayraq kebek çığa. Bälki, kiläçäktäge arxeologlar üzläreneñ fänni eşlären obyektiv räweştä alıp barırlar, tatarlarnıñ tarixın yäşermäslär? Ämma, kiläçäkne kötep yatsaq, babalarıbıznıñ cir astında saqlanğan äyberläreneñ üz urınnarında qalmawı da ixtimal.
Monıñ turında Mordoviä Respublikasınıñ räsmi gazetası bulğan “Известия Мордовии” üzeneñ uzğan yılnıñ oktäberendä häm bıyılğı 16 iyün häm 28 iyül sannarında yazıp çıqtı. Bıyılğı mäqälälärneñ berençese “По следам «черных археологов»” dip atala, ikençese – “«Черные археологи» против Алены Арзамасской”. Bu mäqälälärneñ töp geroe, üzeşçän arxeolog Niqolay Kazabaranov uzğan yılda ber açış eşlägän ide – ul Stepan Razin fetnäse waqıtında patşa xaqimiätlärenä qarşı suğışqan Alena Arzamasskayanıñ lageren tapqan. Alena Arzamasskaya üze monaşqa bulğan, ämma Stepan Razin fetnä kütärgäç, ul üzenä ber qorallı törkem oyıştırğan häm şul törkem Temnikov yaqlarında bik küp tatar morzaların, urıs dvoryannarın ütergän, alarnıñ imenieların talağan. Patşa ğaskärläre 1670 yılda şul Alena Arzamasskayanıñ fetnäçelär törkemen tar-mar itkäç, alarnıñ başlığı Alena Arzamasskayanı 4 nçe dekaber könne ağaç bura eçenä yabıp yandırğannar. Ämma ul waqıtta morzalardan talanğan baylıqlar, altınnar tabılmağan. Tarixçılar bu baylıqlarnı Alena Arzamasskaya üzeneñ soñğı nığıtılğan lagerendä kümep qaldırğan dip uylıylar. Näq şul lager'nı Niqolay Kazabaranov uzğan yılda tapqan da inde. Monıñ turında ğazetta mäqälä çıqqaç, şunda uq añarğa Ruzaevqa häm Krasnoslobodsk şähärlärennän kilep “qara arxeologlar” möräcäğät itkän.
“Qara arxeologlar“, häm tağı “qara qazuçılar” dip tä atalğan keşelär, qullarına metalloiskatel'lär totıp, şul metall ezli torğan maxsus priborlar belän arxeologik qazılma urınnarına kilälär häm qaya bu pribor metall buluın kürsätä, şunda qazıy başlıylar. İñ berençe oçraqta alarnı altın, kömeş äyberlär, qoral häm başqa satuğa yarağan äyberlär qızıqsındıra. Alar şulay tabılğan äyberlärne qazıp çığaralar häm üzläreneñ “qara antikvar bazar”larında satalar. Älbättä, bu “qara arxeologlar”nıñ tabıldıqları turında fänni mäqälälär dä yazılmıy, alar fänni tärtip belän tasvirlanmıy da. Bu “qara arxeologlar” satuğa yaramağan äyberlärne yuq itä dä baralar. Dimäk, bezneñ cir astında yatqan tatar tarixın “qara arxeologlar” urlıy häm boza bara.
Elekke zamanda Temnikov-Tömän knyaz'läre, morzaları üz ziärätlarında kirpeç törbälärdä kümelgän. Şul törbälärne “qara arxeologlar” şurflar qazıp aqtaralar häm nider tabıp ta çığaralar. İyül axırında Temnikov rayonına şul “qara arxeologlar” turında televizion syujet töşerer öçen Mäskäwdän “Rossiä” televidenie kanalınıñ ber gruppası kilgän bulğan. “İtyakovskoe gorodişçe”sında “qara arxeologlar” xäzer eşlämi ikän, ä menä morzalar ziärätı küzgä kürenep betä bara - anı şundıy küp qazıylar ikän. Dimäk, Temnikov morzaları kümelgän törbälärgä, möselman bulularına karamastan, nindider qimmätle äyberlär dä quya bulğannar.
Şulay uq “qara arxeologlar” Temnikov şähärennän yıraq bulmağan ber cirdä, Muqşı yılğasınıñ sul yağında, Alena Arzamasskayanıñ lagere urınında da küp şurflar qazığan ikän. Fetnäçelär 17 ğasırda tatar morzaların üterep talağan altınnarnı alar taba alğanmı, yuqmı, ulsı älegä bilgesez.
Şundıy uq “qara arxeologlar” Penza ölkäsendä dä üzläreneñ qara eşlären eşli. Monda uzğan yılda Penza arxeoloğı Gennadi Belorıybkin bik zur arxeologik açış eşlägän ide. Bortaslarnıñ şähäre dip sanalğan “Zolotarevka gorodişçesı” yanında bik zur suğış qırı tabılğan. Monda 1237 yılnıñ közendä Batu-xannıñ mongolları bortas ğaskärlären tar-mar itep kitkän. Bortas, muqşı suğışçıların bötenesen qırğannar häm qoralların da cıyıp tormağannar, kitep barğannar. Monda, ber qırda ğına tabılğan qorallar sanı böten İdel Bolğarstanı territoriäsendä tabılğan qorallardan kübräk. Mäsälän, Bolğar ilendä xäzerge köngä 900 gä yaqın uq oçlığı tabılğan. Ä bu Zolotarevka qırında tabılğan uq oçlıqları 1500 dän artıq inde. Qılıçlar, timer kiemnär, başqa qorallar – bik küp monda. Häm älbättä, qara arxeologlar da monda inde citelgän.Bu Zolotarevka suğışı turında häm anda eşlängän açışlar turında kiläse ber tapşıruda işetersez, qaderle radiotıyñlauçıylar.
Azatlıq radiosı öçen Mordoviädan İrek Bikkinin.
