Törkiäneñ İstanbul häm Fäthiyä şähärlärendä ütkärelgän xalıqara fänni cıyınnarda Fäwziä Bäyrämova tatar ädäbiäte häm Rusiädäge, şul isäptän Seberdäge häm İdel-Ural töbägendäge törki millätlär turında täfsille mäğlümat birep uzdı.
Muğla vilayäteneñ Fäthiyä şähärendä bulıp uzğan 1 nçe Xalıqara törki mädäniätlär qorıltayında Rusiä Federatsiäsennän barı tik Fäwziä xanım ğına qatnaşqan bulsa, Beykent universitetı tarafınnan İstanbulda oyıştırılğan “Törki millätlär ädäbiätendä İstanbul” dip isemlängän xalıqara fänni-ğamäli konferensiädä törle il qunaqları belän ber rättän Törkiä, Tatarstan häm Mäskäwdän cämğısı 6 tatar ğalimäse qatnaştı. Fäwziä Bäyrämova fänni cıyınnar turındağı fikerläre belän urtaqlaşa:
“Dönyanıñ törle illärennän kilgän şuşı ğalimnär arasında Rusiädän bez genä idek. Başqa törki millätlärdän Rusiä buyınça ber genä ğalim dä ber genä çığış ta yasamadı. Tatarstannan bez dürt keşe kilgän idek. 20 nçe yöz başında häm bügenge köndä tatar yazuçıları icatında İstanbul digän temağa bik qızıqlı dokladlar yasadılar. Min üzem “Gabderräşit İbrahimov icatında İstanbul” digän temağa doklad yasadım. Tatarlar turındağı çığışlar üzemä bik oşadı. Närsä äytsäñ dä, tatar ädäbiätendä İstanbul teması çağılğan. Fatix Kärimilär, Ğayaz İsxaqilardan başlap Mirğazıyan Yunıslarğa xätle, Äbrär Kälimullinnarğa xätle häm bügenge şağirlärebezgä xätle bu temanı çağıldırğannar. Häm tatar süze bu simpoziumda böten köçenä yañğıraşın taptı. Min aña üzem bik söyendem.
Ä inde ikençe qorıltayğa kilgändä, anısı Fäthiyä şähärendä uzdırıldı, ul inde diñgez buyındağı ber yal itä torğan şähär. 30 doklad yasaldı xalıq awız icatı turında, xalıq kul’turası turında, milli mädäniättän başlap şuşı keläm suğularğa xätle dokladlar buldı. Tatarstannan berüzem idem, Rusiädän dä berkem yuq ide. Min inde Tatar Kongressı turında dokladımnan soñ äle Rusiädä bezneñ 15 millionğa yaqın törki xalıqlar yäşi dip, seber tatarları turında, şulay uq İdel-Uralda yäşäwçe törki xalıqlar turında, Kavkazda yäşäwçe törki xalıqlar turında mäğlümat birdem. Bik küñelem buldı inde. Fäthiyä Qorıltayında Tatarstannıñ räsmi bayrağın böten il bayraqları arasında iñ berençe bulıp bastırıp quyğannar ide. Diwarlarğa da elep quyğannar ide. Mine Tatarstan dip yazğannar ide, şuña da bik küñelem buldı, çönki Rusiä belän butıysım kilmäde üzemneñ çığışımnı. Bu Qorıltayda da Tatarstan süze, tatar milläte xaqında mäğlümat yañğıradı”.
Törkiädäge fänni cıyınnarda qatnaşuı häm kürenekle tatar yazuçısı Gäbderräşit İbrahim belän bäyle ezlänüläre belän ber rättän Fäwziä xanım törek ilendä yäşäwçe kürenekle millättäşlärebez häm törki dönyanıñ möhim şäxesläre belän oçraşular da ütkärde. Bu oçraşularnıñ berse – Bötendönya Tatar Ligasınıñ äle bıyıl ğına bik zurlap 90 yıllıq yubileyı ütkärelgän maqtawlı räise, tanılğan cämäğät eşleklese Ali Aqış belän.
“Törkiägä kilep tä Ali abıynı kürmiçä kitsäñ, ul inde gönah bulır ide. Ali abıy bezneñ inde şuşı Törkiägä kilüebezneñ, alman ilenä baruıbıznıñ yul başında tordı. Bezne çaqırıp, yullarnı açıp, töreklär belän tanıştıruçı ul buldı, törki dönyağa ul bezne citäkläp alıp çıqtı tatar millätçelären, xäteregezdä bulsa, 90 nçı yıllar başında. Şuşı küperdän bez haman barabız äle. Annan soñ İklil Qorban digän bezneñ tatar-uyğır milli qaharmanıbız. Qıtay törmälärendä ğazap çigep, barıber tormıştan ömete özelmägän. Tatarlar, uyğırlar turında şuşındıy tom-tom kitaplar yazğan bu keşene, şäxesne tatar xalqına da tanıtasım kilde. Annan mäğlümatlar alıp, anıñ kitapların uqıp, öyränep, bigräk tä uyğır xalqı belän ike arada ber küper bulır, dip uylıym, çönki uyğırlar bezneñ borınğı ädäbiätebezneñ nigezendä yata torğan böyek xalıq, bik zur faciğälär kürgän xalıq. Şuña kürä inde minem uyğırlarğa da bulışasım kilä, üzemneñ dä alardan nindider ruxi miras alası kilä.
Şulay uq İstanbul şähärendä Gäbderräşit İbrahimov turında kitap yazğan İsmäğil Türkoğlu belän oçraştım. Ul üzeneñ kitapların alıp kilde Seber arxivları, Seber muzeyları öçen, çönki seber tatarı şähärlärendä, Gäbderräşit İbrahimov awılında da muzeylar bar, ämma Gäbderräşit İbrahimov turında ber äyber yuq, ä ul kitaplarnı Törkiädä genä tabırğa bula.
Şulay uq üzebezneñ millätçelärebez belän oçraştım. Ruşaniya Altay miña bik yärdämçe buldı şuşı Gäbderräşit İbrahimovnıñ kitabın tabarğa. Gäbderräşit İbrahimovnıñ ber yıl buyı ezlägän “Ğalämi İslam” digän kitabın monda tabarğa yärdäm itte ul miña. Annan soñ Muğla şähärenä barıp, Çulpan xanım Çetinnıñ öyendä ber kön bulsa da qaldım, anıñ arxivı belän tanıştım, şiğerlären aldım, fänni xezmätlären aldım, çönki alar bezneñ zıyalılarıbız. Alar äle yäş, älbättä, ämma läkin kiläçäktä barıber milli bayraq alar qulında qalaçaq”.
Tanılğan yazuçı, tarix fännäre kandidatı Fäwziä Bäyrämova şulay uq, üzäge Törkiä başqalasında urnaşqan KÖKSAV sotsial häm strategik tikşerenülär waqıfında “Sovet çorınnan soñ Tatarstannıñ fiker häm säyäsi tormışı. Tatarstan-Törkiyä mönäsäbätläre” digän temağa çığış yasap, İdel-Ural töbägendä, Rusiä Federatsiäsendä yäşäwçe tatarlar häm başqa törki xalıqlarnıñ keşe xoquqları cähätennän bügenge wazğiätenä tuqtalıp uzdı häm şul isäptän Çiläbe ölkäsendäge Tatar Qarabolağı awılındağı nurlanış faciğäsen añlatıp birde.
Fäwziä xanımnıñ bu mäğlümätläre oçraşuda qatnaşuçılarnıñ zur qızıqsınuın uyattı. Äytik, Törki dönya keşe xoquqları cämğiäte ğomum başlığı häm Xalıqara keşe xoquqları Awraziyä Federatsiäse citäkçese Abdullah Buksur äfände Bäyrämovanıñ “Tatar Qarabolağı – 50 yıl ülem qoçağında” isemle kitabın, törekçägä tärcemä itep, Törkiä cämäğätçelegenä dä citkerergä teläwlären belderde. Oçraşuda waqıf citäkçeläre belän bergä törek, uyğır, tatar, qırğız häm başqa törki ğalimnär, tikşerenüçelär, jurnalistlar da qatnaştı.