Soñğı yıllarda Rusiä, şul sanda Tatarstan belän Başqortstanda yäşäwçelärneñ ber öleşe – azatlıq çit ildä dip uylap, niçek kenä bulsa da çitkä kitü yulların ezli başladı. Taläp bulğanda – täqdim dä bulıp tora – meñlägän şirkät şunda uq üz täqdimnäre belän çıqtı. Bügen sezne Germaniädä çığuçı Süddeutsche Zeitung basmasında dönya kürgän ber mäqälä belän tanıştırasım kilä.
Rusiäneñ "Aeroflot" hawa şirkäte oçqıçlarında çit illärgä oçqan yulçılar – qarşıdağı urınnıñ kesäsenä qıstırılğan ber kitapçıq taba alır. Anda üz reklamasın urnaştırğan ber şirkät härkemgä Polşa, Slovakiä häm Gresiä watandaşlığın täqdim itä. Şirkät böten bu eşlärneñ ser bulıp qalaçağına ışandıra, häm şunda uq – Yevropa illäre pasportı açqan mömkinleklärne dä iskä töşerä – älege pasportqa iä bula torıp – Yevropa Berlege häm Şengen zonası illärendä vizasız yörep bula. Rusiä watandaşlarına Şengen vizasın alu bik ciñel eş tügel.
Alman basması xäbärçese reklamada birelgän telefonnarğa şaltratıp beleşkäç, möräcäğät itüçelärneñ kübeseneñ Gresiä watandaşlığı alırğa telägänen öyrängän. 1 yıl eçendä qanunlı räweştä sez Gresiä watandaşı bula alasız. Polşa häm Slovakiä belän eşlär tağın da tizräk ikän.
Yaña pasportneñ bäyäse arzan tügel. Älege şirkät mäğlümatlärenä qarağanda, monıñ öçen 40-50 meñ yevro äzerläp quyarğa kiräk, älege küläm – 4kä bülep tülänä. Häm iñ küp soraw tudırğanı şul – şirkätkä şaltratsañ - barısı da "qanun nigezendä" eşlänä digän süzlärne işetep bula. Nindi qanun turında süz bara soñ? Här ildä, bigräk tä äle genä Yevropa Berlegenä kergän illärdä – watandaşlıq alır öçen qayda 10, qayda 15 yıl kötergä kiräk. Ä biredä eş şunda ki, Slovakiädä "çit illärdä yäşäwçe" slovaklarnıñ tiz arada watandaşlıq alu xoquqı bar. Şundıy uq qanun Gresiädä dä bar. Dimäk ki yaña watandaşlıq häm yaña pasport täqdim itkän älege şirkät – 50 meñ yevroğa sezneñ niçänçeder buında slovak yä grek buluığıznı isbatlap biräçäk.
Bu tör eşlär älbättä xalıqara polisiä iğtibarınnan çittä qalmıy. Ämma yalğan dokumentlar yasawçı cinäyätçel törkemnärneñ dönya buylap cäyelgän buluı – polisiä eşen totqarlandıra. Häm bigräk tä – mondıy eşlärgä taläp buluı da – bazarda şunda uq täqdim tudıra. Slovakiä uzğan ayda bu tör "watandaşlarğa" qarşı üz çaraların kürde – yalğan dokummentlar nigezendä alınğan pasportlar ğamäldän çığarılaçaq. Bolar xaqında äle küptän tügel genä Germaniädä çığuçı Süddeutsche Zeitung basması yazıp çıqtı.
Ğadättä – yalğan qağäzlär nigezendä watandaşlıq yä pasport eşläp birüçe şirkätlär tege yäki bu yaqtan – keşe säwdäse häm qollıq belän bäyle törkemnär belän dä elemtädä torğan bula. Bigräk tä xatın-qızlarnıñ seks qollıqqa elägüenä qarşı köräş xäzer dönya cämäğätçelegeneñ köntärtibendä tora.
Uzğan atnada 15-17 mart könnärendä Tatarstan başqalası Qazanda berniçä tanılğan xalıqara oyışma qatnaşında "kire normal tormışqa qaytuğa" bağışlanğan kiñäşmä uzdı. Anı oyıştıruçılar arasında – Tatarstannıñ İctimaği İnnovasiä fondı, Mäskäwdäge keşelär belän säwdä itügä qarşı "Angel" oyışması, çit illärdän – Şvesiä, Amerika Quşma Ştatları, Törkiä wäkilläre, xalıqara polisiä – İnterpol, Xalıqara Migrasiä Oyışması wäkilläre bar ide. Cıyınnıñ maqsatı – bügenge köndäge – qollıq, aña qarşı köräştä xalıqara xezmättäşlek, qollıqtan qotılğan keşelärne kire normal tormışqa qaytaru çaraların bilgeläw ide... Ni öçen Qazanda uzdı mondıy çara? Tatarsanda keşelär belän säwdä itü oçraqları barmı? Bolar xaqında Qazan studiäsennän Bikä Timerova söyli:
Älege seminarnı oyıştırğan Innovasiä fondı, 5 yıl eçendä säwdä oçraqarın terkägän häm 80 keşe turında tulı mäğlümat tuplağan. Räsmi statistika mäğlümatlarına kermägän real sannarnı ber kem dä tögäl äytep birä almyı. Qazanda ütkän xalıqara konferensiänıñ axırğı qararında, keşe belän säwdä itü probelması global, däwlät häm ayırım töbäklär däräcäsendä tora, dip bilgeläp ütelä. Bu oçraqlarda süz kübesençä, qollıqqa satılğan xatın-qızlar turında bara.
BMO häm Evropada xezmättäşlek häm iminlek oyışması ütkärgän tikşrenülärgä qarağanda, Rusiä häm elekke sovet respublikaları, seks-xezmäten kürsätü bazarın xatın-qızlar belän täemin itüçe illär bulıp tora. Şuşı küreneşkä qarşı toru öçen 1999 yılda «Angel» (Färeştä) digän xalıqara oyışma barılqqa kilä. Ul şuşı qanunsız säwdä qorbanı bulğan keşelärne qotqaru häm illärenä qaytaru belän şögellänä. Qol xälendä, fäxişä bulıp xezmät iktän xatın-qızlar qotıludan soñ dä tiz genä normal xälätlärenä qayta almyılar. Alarnı satıp cibärgän keşelärdän, cinäyätçel oyışmalardan saqlar öçen, masxus urınnar bar. Andıy 1 fatir Qazanda da bar. Tatarstanda qıyın xälgä eläkkän xatın-qızlarğa yärdäm itü eşe belän İnovatsiä fondı şögellänä. Älege oyışma citäkçese Marina Galitskya mäglümatlarına qarağanda, qaçıp toru öçen yallanğan fatir, Qazanda inde 1yıl çaması eşli. Anda xatın-qızlar 3 ay yäşäp ala alalar. Fatirnıñ adresı zur ser itep saqlana. Ütkän yıl eçendä 8 xatın-qız şuşı saqlaw urınnarında psixologik yärdäm alğan, tağın ike qız şuşı fatirda yäşerenep torğan. Marina Galitskaya süzlärençä, Xalıqara Migratsiä Oyışması, älege fatirnı, tağın ber keşegä, elekke eş birüçelärenän qaçıp torır öçen yaña ğına sorağan.
Konferensiäne ütkärüçelär xäbär itüençä, keşe säwdäsennän zıyan kürgännärne qotqaru häm illärenä qaytaru programmalarına SİDA digän Şvetsiä fond häm Amerika Däwlät Departamentı finans yärdäm kürsätä. Mäsälän, sıyınu urınında ber xatın-qıznı totu $1,5 meñgä töşä. Ul summağa aşatu, tabiplar häm psixologlar yärdäme, kiräk bulsa kiem dä alıp birü kerä. Konfersniädä qatnaşuçılar, probelemnarnı häm täqdimnäre tuplap rezolutsiä qabul ittelär. Anda tübändäge yullar kergän. "Rusiä, qanunsız bazarnı keşelär belän täemin itüçe, alarnı qabul itüçe il bulıp tora, şuña kürä, biredä maxsus çaralar ütkärü kiräk. Tatarstanda, fäxişä bulıp eşlätü öçen Qazannan Mäskäwgä xatın-qızlar alıp kitü oçraqları bar, ir-atlar häm xatın-qızlarnı qollar xälendä awır eşlärdä eşlätü öçen çit ilgä alıp çığu turında da bilgele, Tatarstanda üzendä çit il watandaşların xoquqsız qollar sıyfatında eşlätälär". Keşe belän säwdä itü qorbanı rolenä, küpçelek oçraqta, xatın-qızlar duçar bula. Monıñ säbäpläre arasında iqtisadi tigezsezlek, fäqirlek, gailädä ezärlekläw, Tatarstanda seks xemzätkäreneñ üsüe kebek kürenşelär atala. Mäsäläne xäl itü öçen älege xalıqara konferensiädä qatnaşuçılar. «Keşelär belän säwdä itügä qarşı toru federal qanunın qabul itärgä täqdim itälär. Şulay uq, Tatarstanda bu kürenşkä qarşı toru regional programmasın tözü öçen eşe törkem buldırırğa, bu mäsälädä, ictimaği häm däwlät oyışmları belän xezmättäşlekne cayğa salırğa, keşe xoquqarı öçen cawaplı wäkilne, tatarstan depuattların, tärtip saqlawçılarnı, şähär häm rayon başlıqların cälep itärgä dä kiñäş itelä. Älege qarar mäğlümat çaralarında basılıp çıqtı.
AQ: Parijda urnaşqan İqtisadi Xezmättäşlek häm Üseş Oyışması bu atnada, Amerika Quşma Ştatları, Kanada, Germaniä häm Britaniägä möhacirlek ağımı kimede, dip xäbär itte. 2004nçı yıl öçen äle barlıq sannar cıyılıp betmägän, ämma inde bulğannarı da – möhacirlekneñ kimüen kürsätä. Monıñ berniçä säbäbe bar. Belgeçlär fikerençä, iñ töp häm möhacirlekkä iñ zur tä''sir yasağanı – iminlek dip immigrasiä qanunnarınıñ qırıslanuı. İkençe – iqtisadi säbäplär. İrlandiä xökümäteneñ iqtisadi migrasiä säyäsäte bülege wäkile Sean Murrey:
"2003nçe yılda global iqtisadnıñ torışı bik sülpän ide. Migrasiä ağımı belän ul wazğiät arasında turıdan turı bäyläneş bula ala. Barğan ildä yaxşıraq iqtisadi şartlar kötmäsä, keşe barmayaçaq. Üz ilendä eşe bulmıy torıp, çit ilgä küçkäç tä eş taba almıy yäşäwneñ mäğnäse yuq."
İrlandiä dä üz waqıtında Awstraliä, AQŞ, Fransiä häm Germaniä kebek çit illärdän belgeçlär cälep itü programmaların iğlan itkän ide. Bu illärdä şulay uq studentlar sanı da kimegän.
İnde tapşıruıbıznıñ möhacirlekkä bağışlanğan bu öleşendä yıraq Yevropa häm Amerikadan tatarlar küpläp yäşägän töbäklärgä qaytabız. Orenbur ölkäsenä küçep kilgän taciqlar sanı soñğı waqıtta nıq artıp kitkän. Eşlärgä häm uqırğa kilüçelärne inde menä ber yıl – "Wäğdat" isemle oyışma berläşterä. Biredä üzençälek şunda – oyışmağa Taciqstannan küçep kilgän taciqlar ğına tügel, ä başqa millät wäkilläre dä yöri. Häm taciq üzägen... tatar keşese Usman Xösnetdinov tözegän. Anıñ belän äñgämäne Azatlıqnıñ yäkşämbe tapşıruında tıñlağız.
Bikä Timerova Alsu Qormaş
Rusiäneñ "Aeroflot" hawa şirkäte oçqıçlarında çit illärgä oçqan yulçılar – qarşıdağı urınnıñ kesäsenä qıstırılğan ber kitapçıq taba alır. Anda üz reklamasın urnaştırğan ber şirkät härkemgä Polşa, Slovakiä häm Gresiä watandaşlığın täqdim itä. Şirkät böten bu eşlärneñ ser bulıp qalaçağına ışandıra, häm şunda uq – Yevropa illäre pasportı açqan mömkinleklärne dä iskä töşerä – älege pasportqa iä bula torıp – Yevropa Berlege häm Şengen zonası illärendä vizasız yörep bula. Rusiä watandaşlarına Şengen vizasın alu bik ciñel eş tügel.
Alman basması xäbärçese reklamada birelgän telefonnarğa şaltratıp beleşkäç, möräcäğät itüçelärneñ kübeseneñ Gresiä watandaşlığı alırğa telägänen öyrängän. 1 yıl eçendä qanunlı räweştä sez Gresiä watandaşı bula alasız. Polşa häm Slovakiä belän eşlär tağın da tizräk ikän.
Yaña pasportneñ bäyäse arzan tügel. Älege şirkät mäğlümatlärenä qarağanda, monıñ öçen 40-50 meñ yevro äzerläp quyarğa kiräk, älege küläm – 4kä bülep tülänä. Häm iñ küp soraw tudırğanı şul – şirkätkä şaltratsañ - barısı da "qanun nigezendä" eşlänä digän süzlärne işetep bula. Nindi qanun turında süz bara soñ? Här ildä, bigräk tä äle genä Yevropa Berlegenä kergän illärdä – watandaşlıq alır öçen qayda 10, qayda 15 yıl kötergä kiräk. Ä biredä eş şunda ki, Slovakiädä "çit illärdä yäşäwçe" slovaklarnıñ tiz arada watandaşlıq alu xoquqı bar. Şundıy uq qanun Gresiädä dä bar. Dimäk ki yaña watandaşlıq häm yaña pasport täqdim itkän älege şirkät – 50 meñ yevroğa sezneñ niçänçeder buında slovak yä grek buluığıznı isbatlap biräçäk.
Bu tör eşlär älbättä xalıqara polisiä iğtibarınnan çittä qalmıy. Ämma yalğan dokumentlar yasawçı cinäyätçel törkemnärneñ dönya buylap cäyelgän buluı – polisiä eşen totqarlandıra. Häm bigräk tä – mondıy eşlärgä taläp buluı da – bazarda şunda uq täqdim tudıra. Slovakiä uzğan ayda bu tör "watandaşlarğa" qarşı üz çaraların kürde – yalğan dokummentlar nigezendä alınğan pasportlar ğamäldän çığarılaçaq. Bolar xaqında äle küptän tügel genä Germaniädä çığuçı Süddeutsche Zeitung basması yazıp çıqtı.
Ğadättä – yalğan qağäzlär nigezendä watandaşlıq yä pasport eşläp birüçe şirkätlär tege yäki bu yaqtan – keşe säwdäse häm qollıq belän bäyle törkemnär belän dä elemtädä torğan bula. Bigräk tä xatın-qızlarnıñ seks qollıqqa elägüenä qarşı köräş xäzer dönya cämäğätçelegeneñ köntärtibendä tora.
Uzğan atnada 15-17 mart könnärendä Tatarstan başqalası Qazanda berniçä tanılğan xalıqara oyışma qatnaşında "kire normal tormışqa qaytuğa" bağışlanğan kiñäşmä uzdı. Anı oyıştıruçılar arasında – Tatarstannıñ İctimaği İnnovasiä fondı, Mäskäwdäge keşelär belän säwdä itügä qarşı "Angel" oyışması, çit illärdän – Şvesiä, Amerika Quşma Ştatları, Törkiä wäkilläre, xalıqara polisiä – İnterpol, Xalıqara Migrasiä Oyışması wäkilläre bar ide. Cıyınnıñ maqsatı – bügenge köndäge – qollıq, aña qarşı köräştä xalıqara xezmättäşlek, qollıqtan qotılğan keşelärne kire normal tormışqa qaytaru çaraların bilgeläw ide... Ni öçen Qazanda uzdı mondıy çara? Tatarsanda keşelär belän säwdä itü oçraqları barmı? Bolar xaqında Qazan studiäsennän Bikä Timerova söyli:
Älege seminarnı oyıştırğan Innovasiä fondı, 5 yıl eçendä säwdä oçraqarın terkägän häm 80 keşe turında tulı mäğlümat tuplağan. Räsmi statistika mäğlümatlarına kermägän real sannarnı ber kem dä tögäl äytep birä almyı. Qazanda ütkän xalıqara konferensiänıñ axırğı qararında, keşe belän säwdä itü probelması global, däwlät häm ayırım töbäklär däräcäsendä tora, dip bilgeläp ütelä. Bu oçraqlarda süz kübesençä, qollıqqa satılğan xatın-qızlar turında bara.
BMO häm Evropada xezmättäşlek häm iminlek oyışması ütkärgän tikşrenülärgä qarağanda, Rusiä häm elekke sovet respublikaları, seks-xezmäten kürsätü bazarın xatın-qızlar belän täemin itüçe illär bulıp tora. Şuşı küreneşkä qarşı toru öçen 1999 yılda «Angel» (Färeştä) digän xalıqara oyışma barılqqa kilä. Ul şuşı qanunsız säwdä qorbanı bulğan keşelärne qotqaru häm illärenä qaytaru belän şögellänä. Qol xälendä, fäxişä bulıp xezmät iktän xatın-qızlar qotıludan soñ dä tiz genä normal xälätlärenä qayta almyılar. Alarnı satıp cibärgän keşelärdän, cinäyätçel oyışmalardan saqlar öçen, masxus urınnar bar. Andıy 1 fatir Qazanda da bar. Tatarstanda qıyın xälgä eläkkän xatın-qızlarğa yärdäm itü eşe belän İnovatsiä fondı şögellänä. Älege oyışma citäkçese Marina Galitskya mäglümatlarına qarağanda, qaçıp toru öçen yallanğan fatir, Qazanda inde 1yıl çaması eşli. Anda xatın-qızlar 3 ay yäşäp ala alalar. Fatirnıñ adresı zur ser itep saqlana. Ütkän yıl eçendä 8 xatın-qız şuşı saqlaw urınnarında psixologik yärdäm alğan, tağın ike qız şuşı fatirda yäşerenep torğan. Marina Galitskaya süzlärençä, Xalıqara Migratsiä Oyışması, älege fatirnı, tağın ber keşegä, elekke eş birüçelärenän qaçıp torır öçen yaña ğına sorağan.
Konferensiäne ütkärüçelär xäbär itüençä, keşe säwdäsennän zıyan kürgännärne qotqaru häm illärenä qaytaru programmalarına SİDA digän Şvetsiä fond häm Amerika Däwlät Departamentı finans yärdäm kürsätä. Mäsälän, sıyınu urınında ber xatın-qıznı totu $1,5 meñgä töşä. Ul summağa aşatu, tabiplar häm psixologlar yärdäme, kiräk bulsa kiem dä alıp birü kerä. Konfersniädä qatnaşuçılar, probelemnarnı häm täqdimnäre tuplap rezolutsiä qabul ittelär. Anda tübändäge yullar kergän. "Rusiä, qanunsız bazarnı keşelär belän täemin itüçe, alarnı qabul itüçe il bulıp tora, şuña kürä, biredä maxsus çaralar ütkärü kiräk. Tatarstanda, fäxişä bulıp eşlätü öçen Qazannan Mäskäwgä xatın-qızlar alıp kitü oçraqları bar, ir-atlar häm xatın-qızlarnı qollar xälendä awır eşlärdä eşlätü öçen çit ilgä alıp çığu turında da bilgele, Tatarstanda üzendä çit il watandaşların xoquqsız qollar sıyfatında eşlätälär". Keşe belän säwdä itü qorbanı rolenä, küpçelek oçraqta, xatın-qızlar duçar bula. Monıñ säbäpläre arasında iqtisadi tigezsezlek, fäqirlek, gailädä ezärlekläw, Tatarstanda seks xemzätkäreneñ üsüe kebek kürenşelär atala. Mäsäläne xäl itü öçen älege xalıqara konferensiädä qatnaşuçılar. «Keşelär belän säwdä itügä qarşı toru federal qanunın qabul itärgä täqdim itälär. Şulay uq, Tatarstanda bu kürenşkä qarşı toru regional programmasın tözü öçen eşe törkem buldırırğa, bu mäsälädä, ictimaği häm däwlät oyışmları belän xezmättäşlekne cayğa salırğa, keşe xoquqarı öçen cawaplı wäkilne, tatarstan depuattların, tärtip saqlawçılarnı, şähär häm rayon başlıqların cälep itärgä dä kiñäş itelä. Älege qarar mäğlümat çaralarında basılıp çıqtı.
AQ: Parijda urnaşqan İqtisadi Xezmättäşlek häm Üseş Oyışması bu atnada, Amerika Quşma Ştatları, Kanada, Germaniä häm Britaniägä möhacirlek ağımı kimede, dip xäbär itte. 2004nçı yıl öçen äle barlıq sannar cıyılıp betmägän, ämma inde bulğannarı da – möhacirlekneñ kimüen kürsätä. Monıñ berniçä säbäbe bar. Belgeçlär fikerençä, iñ töp häm möhacirlekkä iñ zur tä''sir yasağanı – iminlek dip immigrasiä qanunnarınıñ qırıslanuı. İkençe – iqtisadi säbäplär. İrlandiä xökümäteneñ iqtisadi migrasiä säyäsäte bülege wäkile Sean Murrey:
"2003nçe yılda global iqtisadnıñ torışı bik sülpän ide. Migrasiä ağımı belän ul wazğiät arasında turıdan turı bäyläneş bula ala. Barğan ildä yaxşıraq iqtisadi şartlar kötmäsä, keşe barmayaçaq. Üz ilendä eşe bulmıy torıp, çit ilgä küçkäç tä eş taba almıy yäşäwneñ mäğnäse yuq."
İrlandiä dä üz waqıtında Awstraliä, AQŞ, Fransiä häm Germaniä kebek çit illärdän belgeçlär cälep itü programmaların iğlan itkän ide. Bu illärdä şulay uq studentlar sanı da kimegän.
İnde tapşıruıbıznıñ möhacirlekkä bağışlanğan bu öleşendä yıraq Yevropa häm Amerikadan tatarlar küpläp yäşägän töbäklärgä qaytabız. Orenbur ölkäsenä küçep kilgän taciqlar sanı soñğı waqıtta nıq artıp kitkän. Eşlärgä häm uqırğa kilüçelärne inde menä ber yıl – "Wäğdat" isemle oyışma berläşterä. Biredä üzençälek şunda – oyışmağa Taciqstannan küçep kilgän taciqlar ğına tügel, ä başqa millät wäkilläre dä yöri. Häm taciq üzägen... tatar keşese Usman Xösnetdinov tözegän. Anıñ belän äñgämäne Azatlıqnıñ yäkşämbe tapşıruında tıñlağız.
Bikä Timerova Alsu Qormaş