Tatar-başqortlarnıñ kürenekle ädibe Mostay Kärim äle sovet çorında uq, "urıs tügel, läkin rossian min", digän xikmätle yullar yazğan ide. tik ul çaqta ildä bötenläy başqa ber milli törkemne - sovet xalqın buldıru eşe belän mäşğül buldılar. Sovetlar Berlege tarqalu belän ul ixtiac yuqqa çıqtı, ämma Mostay Kärimneñ şiğri süzläre üz aktual''legen yuğaltmadı. Kiresençä, soñğı aralarda bu mäs''älä Rusiä säyäsäte üzägenä kütärelä başladı. Räsmi Mäskäw xäzer ildä yaña millät qoru xastären kürä. Maqsat - milli, dini, tel üzençälekläre belän bülgälängän Rusiädä urtaq üzañ buldıru, häm şunıñ nigezendä törle milli törkemnärdän ğomumrusiä milläten äwäläw.
Ämma moña niçek ireşergä? Prezident Putin cawabı - bu eşne däwlätneñ yaña milli säyäsäten qabul itep alıp baru. Mäskäwdän qarağanda, monıñ bernindi dä awırlığı yuq kebek - april ayında Däwlät Duması şul yaña säyäsätneñ konsepsiäsen tikşerergä cıyına. Ä menä şul eşkä Qazannan küz salğanda, anda şaqtıy ğına qıtırşı urınnar açıqlana. Berençedän, Rusiädä milli säyäsätneñ töp maqsatı itep, anda yäşägän millätlärne üsterüne tügel, ä nindider yaña ber millät qorunı quyuğa Tatarstanda bik şiklänep qarıylar. Däwlät Şurası deputatı Foat Ğälimullin:
İkençe ber deputat, Tatar Kongressınıñ elekke citäkçese akademik İndus Tahirov yaña konsepsiäneñ xalıqara xoquq normalarına ğına tügel, Rusiäneñ üz konstitutsiäsenä dä qarşı kilüen belderä. Eş şunda ki, federal'' üzäk Rusiäneñ yaña milläten berençe çiratta urıs xalqı nigezendä qorırğa cıyına häm konsepsiädä monı açıqtan-açıq äytä. Urıs milläte anda, bar Rusiä Federatsiäse kiñlegendä, dimäk, tatar, başqort, başqa asaba millätlärneñ cirlärendä dä üzbilgelängän, däwlät bağanası bulıp torğan dip bilgelänä. Rusiä Konstitutsiäse isä, xalıqara xoquq normaları kebek ük, ildäge bar millätlärneñ dä tigezlegen iqrar itä. Akademik İndus Tahirov:
"Bu qanun xäzerge şäkelendä qabul itelä almıy. Berençedän, ul xalıqara xoquqqa qarşı kilä, ikençedän, Rusiäneñ üz konstitutsiäsen boza, häm öçençedän, il eçendäge xalıqlar arasında añlaşunı nığıtmıy, kiresençä, urıs tele häm urıs milläte turındağı matdaläre belän anı qaqşata", di İndus Tahirov.
Rusiädäge milli säyäsät konsepsiäse ölgesendä 20-nçe matdä açıqtan-açıq, ildäge bar keşeneñ dä däwlät telen - yäğni urıs telen belüen taläp itä. Tuğan telne belü isä "mömkin eş", mäcbüriate bulmağan ber närsä itep bilgelänä. Yazuçı Tufan Miñnullin monıñ qurqınıçlığına iğtibar itä:
"Bu bik mäkerle qanun. Anda urıs xalqı yaqlanğan da kebek, ämma asılda ul aña qarşı, çönki urıslarğa östenlek birep, alarnı başqa millätlärgä qarşı quyalar. Häm äle anda Rusiä watandaşları urısçanı belergä mäcbür digän matdä bar. Ni digän süz ul "mäcbür"? Närsä, belmäsäm, mine törmägä utırtaçaqlarmı?", di Tufan Miñnullin.
Dumağa inde täqdim itelgän, häm qayber mäğlümatqa qarağanda, Rusiä prezidentınıñ idaräsendä xuplanğan konsepsiägä ber Tatarstanda ğına tügel, küptän tügel genä oyışqan İctimaği Pulatta da şiklänep qarıylar. Milli säyäsät konsepsiäsen tikşerü öçen anda maxsus törkem tözelde, anıñ äğzası, Rusiäneñ kürenekle etnologı Valeri Tişkov bu uñaydan bolay di:
"Bez Rusiädäge törle mädäniatlı, qatlawlı, ämma berük waqıtta berdäm millät turında süz alıp barırğa tieşbez. Yöz xalıqtan berne äwäläw tügel, bu döres bulmas ide, ä üzençäleklär saqlanğan oçraqta da bezneñ berdäm buluıbıznı tanu kiräk", di etnolog, Rusiäneñ İctimaği Pulatı äğzası Valeri Tişkov.
İldä urıs xalqınıñ östenlegen bilgeläp räsmi Mäskäw patşa çorındağı xälne kire qaytarırğa tırışa kebek, läkin 21-nçe ğasır başında Rusiädä wäzğiat bötenläy başqa - anda urıs bulmağan, bigräk tä möselman xalıqlarınıñ sanı arta bara.
Kärim Kamal
Ämma moña niçek ireşergä? Prezident Putin cawabı - bu eşne däwlätneñ yaña milli säyäsäten qabul itep alıp baru. Mäskäwdän qarağanda, monıñ bernindi dä awırlığı yuq kebek - april ayında Däwlät Duması şul yaña säyäsätneñ konsepsiäsen tikşerergä cıyına. Ä menä şul eşkä Qazannan küz salğanda, anda şaqtıy ğına qıtırşı urınnar açıqlana. Berençedän, Rusiädä milli säyäsätneñ töp maqsatı itep, anda yäşägän millätlärne üsterüne tügel, ä nindider yaña ber millät qorunı quyuğa Tatarstanda bik şiklänep qarıylar. Däwlät Şurası deputatı Foat Ğälimullin:
İkençe ber deputat, Tatar Kongressınıñ elekke citäkçese akademik İndus Tahirov yaña konsepsiäneñ xalıqara xoquq normalarına ğına tügel, Rusiäneñ üz konstitutsiäsenä dä qarşı kilüen belderä. Eş şunda ki, federal'' üzäk Rusiäneñ yaña milläten berençe çiratta urıs xalqı nigezendä qorırğa cıyına häm konsepsiädä monı açıqtan-açıq äytä. Urıs milläte anda, bar Rusiä Federatsiäse kiñlegendä, dimäk, tatar, başqort, başqa asaba millätlärneñ cirlärendä dä üzbilgelängän, däwlät bağanası bulıp torğan dip bilgelänä. Rusiä Konstitutsiäse isä, xalıqara xoquq normaları kebek ük, ildäge bar millätlärneñ dä tigezlegen iqrar itä. Akademik İndus Tahirov:
"Bu qanun xäzerge şäkelendä qabul itelä almıy. Berençedän, ul xalıqara xoquqqa qarşı kilä, ikençedän, Rusiäneñ üz konstitutsiäsen boza, häm öçençedän, il eçendäge xalıqlar arasında añlaşunı nığıtmıy, kiresençä, urıs tele häm urıs milläte turındağı matdaläre belän anı qaqşata", di İndus Tahirov.
Rusiädäge milli säyäsät konsepsiäse ölgesendä 20-nçe matdä açıqtan-açıq, ildäge bar keşeneñ dä däwlät telen - yäğni urıs telen belüen taläp itä. Tuğan telne belü isä "mömkin eş", mäcbüriate bulmağan ber närsä itep bilgelänä. Yazuçı Tufan Miñnullin monıñ qurqınıçlığına iğtibar itä:
"Bu bik mäkerle qanun. Anda urıs xalqı yaqlanğan da kebek, ämma asılda ul aña qarşı, çönki urıslarğa östenlek birep, alarnı başqa millätlärgä qarşı quyalar. Häm äle anda Rusiä watandaşları urısçanı belergä mäcbür digän matdä bar. Ni digän süz ul "mäcbür"? Närsä, belmäsäm, mine törmägä utırtaçaqlarmı?", di Tufan Miñnullin.
Dumağa inde täqdim itelgän, häm qayber mäğlümatqa qarağanda, Rusiä prezidentınıñ idaräsendä xuplanğan konsepsiägä ber Tatarstanda ğına tügel, küptän tügel genä oyışqan İctimaği Pulatta da şiklänep qarıylar. Milli säyäsät konsepsiäsen tikşerü öçen anda maxsus törkem tözelde, anıñ äğzası, Rusiäneñ kürenekle etnologı Valeri Tişkov bu uñaydan bolay di:
"Bez Rusiädäge törle mädäniatlı, qatlawlı, ämma berük waqıtta berdäm millät turında süz alıp barırğa tieşbez. Yöz xalıqtan berne äwäläw tügel, bu döres bulmas ide, ä üzençäleklär saqlanğan oçraqta da bezneñ berdäm buluıbıznı tanu kiräk", di etnolog, Rusiäneñ İctimaği Pulatı äğzası Valeri Tişkov.
İldä urıs xalqınıñ östenlegen bilgeläp räsmi Mäskäw patşa çorındağı xälne kire qaytarırğa tırışa kebek, läkin 21-nçe ğasır başında Rusiädä wäzğiat bötenläy başqa - anda urıs bulmağan, bigräk tä möselman xalıqlarınıñ sanı arta bara.
Kärim Kamal