Yekaterinburg şähäreneñ Tınıçlıq häm Duslıq yortında zur utırış bulıp uzdı. Awropa Sovetınıñ milli azçılıqlar xoquqların yaqlaw turındağı Konvensiä Sekretariatı Konsul'tativ komitetı wäkilläre Sverdlovski ölkäse milli oyışmaları citäkçeläre belän oçraştılar. Oçraşuda qatnaşırğa dip kilgän çit il qunaqları arasında Konsul'tativ komitetnıñ räise urınbasarı Lidiä Basta Fleyner, sekretar' Yılena Djurado, Albaniädän Giergi Sinangi häm Xorvatiädän Mir'yana Domini bar ide. Rossiä şähärlärendä oyıştırılğan bu oçraşularnıñ maqsatı itep alar milli azçılıqlar xoquqların yaqlaw turındağı Konvensiäneñ ütäleşen urınnarda tikşerü dip añlattılar.
Oçraşu bik canlı bardı. Milli oyışmalar citäkçeläreneñ Awropa Sovetı wäkillärenä söylär süzläre küp tabıldı. Bigräk tä ärmän, inguş, çeçen, tacik diasporaları citäkçeläre, migratsiä näticäsendä grajdanlıq alu problemaların ğına tügel, başqa xoquqlarnıñ da yaqlanmawı turında süz kütärdelär. Äytik, 90нчы yıllar başında Rossiägä küçep kilgän ärmän ğailäläreneñ mäktäp yäşendäge ir balaları Ärmän ilendä xärbi xezmätkä alu öçen xisapqa bastırılğan bulğannar. Xärbi xezmätkä çaqıru waqıtı citkäç, inde alar küptän Rossiä grajdanı bulıp isäplänülärenä qaramastan, alarnı Federal' ezläwgä birgännär. Şunısı säyer, inde 10-15 yıl ütügä qaramastan, Rossiä grajdannarı bulsalar da, ärmän yegetläre eçke eşlär ministrlığı tarafınnan haman ezärleklänä. İnguş milli oyışması wäkilläre yuğarı belemle inguşlarğa Rossiädä eşkä urnaşu mömkin tügel, bigräk tä yuristlar üz belgeçlekläre buyınça eş taba almıy dip zarlandılar. Rossiä armiäsendä inguş yegetlärenä qarata törle qıyırsıtu misalların kiterdelär. Çeçen milli oyışması citäkçese, telne, mädäniätne saqlaw buyınça eş alıp barası urında millättäşläreneñ xoquqların yaqlaw belän şöğellänergä turı kilüen assızıqladı. Awropa Sovetı wäkillärennän ul Rossiä xökümätenä federal' ğammäwi mäğlümat çaraları arqılı böten çeçen xalqın kriminal xalıq itep, naçar yaqtan ğına kürsätä torğan tapşırularnı häm fil'mnarnı kürsätüne tıyu turında sorawların ütende. “Balalarıbız jäl, - dide ul, - alar üz tamırları belän ğorurlana almıyça, kemder arqasında kimsenep üsälär”.
Äñgämä waqıtında şulay uq Sverdlovski ölkäsendä äledän-äle çağılıp alğan ksenofobiä, şovinizm mä’säläsen dä yaqtırtıp kitüçelär buldı. Annan soñ milli oyışmalar citäkçelären borçığan iñ zur mä’sälälärgä – milli mäğärif, milli mädäniät, milli ğämmäwi mäğlümat çaraları kebek närsälärgä küçtelär. Qızğanıç, bu ölkälärdä tege yäki bu däräcädä barlıq millätlärneñ dä xoquqları saqlanmıy bulıp çıqtı. Däwlät orğannarı bu eşlärne başqarırğa tıymıylar da, yärdäm dä itmilär.
Däwlät külämendä bu xoquqlarnı saqlaw buyınça federal' qanunnar bar, ämma alarnıñ ütäleşen buldırırlıq mexanizm yuq. Töbäklärdä, här töbäkneñ üzençäleklären isäpkä alıp eşlängän qanunnar yuq.
Milli mäğärif problemaları turında Başqort milli üzäge citäkçese Fäymä Yosıpova bik döres äytte. “Sverdlovski ölkäsendä ber genä başqort, tatar mäktäbe yuq, - dide ul, - awıllarda berniçä bala tel öyrängän sıynıflarnı tatar mäktäbe dip bulmıy. Xalıqnıñ küp öleşe şähärlärdä yäşägänlektän, bu bezneñ problemanı çişmi. Şähär cirendä milli tellärne öyrätü sıynıfların açıp bulmıy, nik digändä, yuğarı belemle uqıtuçılarğa östämä belem birü, fakul'tativ kebek däreslärgä bik az külämdä tülänä. Qayda ul däwlät yärdäme?”
Oçraşu waqıtında şulay uq milli massaküläm mäğlümat çaraları mä’säläse dä kütärelde. Soñğı ber yıl eçendä Sverdlovski ölkäsendä däwlät xisabına “Milli ülçäm” dip atalğan ber millätara televizion tapşıru çığarıla, anısı da rus telendä bara. Ä milli tellärdä çığarıla torğan tatar häm başqort, ärmän tapşıruları maltabarlar xisabına çığarıla, efir waqıtı öçen dä küp kenä aqça tügärgä turı kilä. Kemneñder aqçasına eşlängän tapşırularda mäğlümatlar härwaqıt obyektiv bula almıy, bilgele.
Här millät öçen tege yäki bu problemalar bik küp bulıp çıqtı. Awropa qunaqları härkemne dä diqqät belän tıñladılar, küp närsäne yazıp alıp, Mäskäwdä, xökümät citäkçeläre iğtibarına citkerergä wäğdä ittelär. Ämma milli oyışmalar citäkçeläre, bu oçraşu tağın da süzdä genä qalmağayı, digän şik belderdelär.
Awropa Sovetı Konsul'tativ Komitetınnan kilgän wäkillär, üz çiratlarında, bu oçraşuda kütärelgän mä’sälälärne kiräkle urınnarğa citkerep, analiz yasağannan soñ, tağın ber yıl yarımnan yänä oçraşıp, älege yünäleşlärneñ ütäleşen tikşerergä süz birdelär.
Fäwiä Safiullina,Yekaterinburg
