Bu könnärdä Qazanğa Mongoliä ilçese kilep Qazan belän tanışıp kitte, Belgiä ilçese dä xäyran ğına qunaq bulıp yörde. 800 yäşlek Ästerxannan kilgän räsmi wäkilçelek üz şähärläreneñ 450 yıllıq yubileyın ütkärü öçen täcribä alıp kittelär. Mäskäwdän dä zur ğına keşelär kilep kitte, bu turıda mäğlümat çaraları äytep tordı. Ä menä Tatar- inform, İntertat agentlıqları iğtibarınnan çittä qalğan ber säfär, şulay uq tatar milläteneñ ğibrätle ber säxifäse. Süz Baltaç rayonı tübän Kenä awılında yäşäwçe pensioner, elekke mexanizator İl'yas babay Ğalimullinnıñ Qazanğa ğäyre räsmi säfäre turında bara. Bu xaqta cämäğätçelek arasında süzquertılmadı, ämma İl'yas babay Qazanğa kilde, üzeneñ programması buyınça tieşle cirlärdä buldı häm isän- imin Baltaçqa qaytıp ta kitte. Matbuğat oçraşuları, brifinglar oyıştırmasa da, İl'yas babaynıñ Qazanğa säfäre milli. Üzenä kürä sensatsiä. Baltaç yağı wäkile Qazan metrosına kerep, andağı zinnätle saraylarğa uñay bäyä birde, yañartılğan Qazan Kremle, Qol – Şärif mäçete häm Altın urda cäwhärläre kürgäzmäse aña bigräk tä zur tä'sir yasadı. Mondıy baylıqnı ğömerdä küräse tügel dide ul. Niçek babaylarnıñ mölkäten şulay Qazanğa qaytara alğannar. Ul räxmätle soqlanunıñ ikençe könendä ük Qazan Kremlendäge Altın Urda kürgäzmäse üz eşen tämamlap Peterburdağı üz oyasına Ermitajğa qaytıp kitärgä äzerlänä başladı. Anda xikmät İl'yas babaynıñ şuşı kürgäzmägä ğäcäyep döres bäyä birüendä. 7-8 ğasır elek bezneñ babalarıbız nindi zatlı sänğät äsärläre, bizäw äyberläre yasağannar, nindi şäp däwlät totqannar. Häm alardan qalğan baylıqlar Altın Urda tarixı kebek zatlı cäwhärlär Rusiädä başqa yuq. Menä şul unikal' kürgäzmäne 2 million tatar yäşägän Respublikada niçä keşe qarağan dip uylıysız? Bik azlar, bik añlağannar, milli tarixi añı yuğarı bulğannar ğına kürep qaldı ul Altın Urda cäwhärlären. Çönki qärdäşlärebezneñ şaqtıy öleşe millä – millät dip awız suı qorıtmıy, ällä bar ul millät, ällä yuq. Bik millät dip süz quyırtsañ millätçe bulasıñ, internatsionalist tärbiäse alğan yarım awıl, yarım şähär keşesenä Urdası ni, Bolğarı ni barsı da nipaçem.
Qısqası, millät süze bügen modada tügel. Änä Rusiä Prezidentı da xalıqnı ürçetü öçen aqça birergä kiräk dip xatın – qızlarnıñ yörägenä yul taptı. Xäzergä äle ürçetü aqçaları tabılmağan di, 250 meñlek käğäzlär taratu da 2010 yıldan soñ ğına ğämälgä keräse ikän.
Qıyın ul keşe ürçetü. 3000 sum aqça birep kenä bulmağan keşe zatına can birergä, anı tudırıp üsterergä ügetläp kenä eş barıp çıqmas. Yuq isä bit 10 mayda ürçü turında täqdimnär çıqqaç. Näq 9 ay ütkäç kiläse yılnıñ mart ayında xatın – qızlar kümäkläşep bäbi tudıra başlawnı küz aldına kiteräsezme? Eşlär şulayğa kitsä bu cäy axırına millionlağan xatın – qızlar kiñräk külmäklär kiä başlar dip uylarğa kiräk. Menä bit ber keşe aqça wäğdä itä, ä millionnarça näfis zatlar ürçü planın ütäwgä kereşä. Äkämät bit bu. Ul tulısı bäbilärgä biläw, çüpräk- çaprak, tämle sular, bişek, bäbi arbaları, fatirlar. Xatın – qızlarğa ciñel häm aqçalı eş urınnarı tiz genä bulır mikän. Ay- xay qatlawlı yul ul akuşer- ginekologiä tarmağına däwlät häm säyäsät tä'siren arttıru.
Ä bit başqa yulı da bar. Änä Urda Aziä yäki Kavkaz yaqlarında, xätta suğışlı, qorılıqlı, açlı – tuklı cirlärdä dä här ğailädä 5,6,8 bala. Şähärdän şähärgä, awıldan awılğa küçep yöri torğan çegännär, erele – waqlı balaların üzläre belän yörtä. Däwlätläre dä yuq, maxsus tabipları da, şifaxanäläre dä yuq alarnıñ, ä üzläre ürçi. Çönki ğädät häm milli yäşäyeş, üz – üzeñne saqlaw instinktı däwlät kürsätmälärennän köçleräk. Ğailä ber xatın belän ber ir üzläre xäl itä dä quya, çönki alar üzläreneñ millätlären, ğädätlären onıtmıy häm onıtırğa da telämi.
Ni genä äytmä millät yuq ul, anıñ zamanı ütkän digän süzgä ışanıp bulmıy. Änä kürşe Başqortstan türäläre 40 artıq başqort gimnaziäsen açqannar, dimäk üz millätlären üsterälär. Bu uñay eş dip sanala. Ä menä tatar eşquarı respublikadağı 3-4 gimnaziä yanına tağın ber mäktäp açtırırğa kereşsä ul millätçelek xätta ekstremizm bula. Häm şul tözelep betmägän gimnaziäne sütüçelär häm anı cimerergä qorallı texnikanı cibärüçelär internatsionalist bulıp çığa.
Çirkäw qanunnarına dönya mäsälälärne buysındıruçılar da internatsionalist. Millät yuq ul dip ataqlı etnologiä ğalime Tişkov ta täqrarlap tora. Ä üze xalıq sanın alğanda qayber millätlärneñ artuın, ikençelärneñ kimüen kürsätmäw öçen böten aqıl qüäten cigä häm näq bu atnada mäğlüm bulğan ber fänni açışta millätneñ bulu , bulmawın onıttırmıy. Ufada yäşäwçe genetik, professor El'za Xösnetdinova böten awırular da näseldän kilä dip sanıy. Qayber ata ñ analar üz balalarına alkogol', narkotik, xätta üz- üzenä qul salu gennarın birä ikän, qan basımı, şähär awıruı da näseldän kilä di. Ufa ğalimnäre barı tik tatarlarda ğına vil'son-konovalov sindromı oçrawın raslağan. Bu sindrom buyınça baş miendä häm bawırda baqır matdäläre cıyıla ikän. Niçek inde barı tatarlarnıñ ğına başında häm bawırında ciz qomğan, ciz taz yasağanda kiräk bula torğan metall cıyıla ikän äytep bulmıy. Şunsı mäğlüm, mondıy sindromlı keşelär ozaq yäşämi bulsa kiräk. Şunısı da äytelä qatnaş ğailälärdä menä şul näsel awıruları siräk oçrıy ikän. Dimäk ğalimnär süzen tıñlasañ üz yalqınnıñ yeget – qızların urap kitärgä kiräk. Şulay uq Başqortstan genetikları respublikadağı xalıq gennarı yaqutlarnıqına oşawın bilgelägän. Ä yaqutlar häm ğomumän tön'yak xalıqlar ozaq yäşi di. Dimäk, tänendä ciz üsterüçelär, ä yaqut gennarın yörtüçelär bik ozaq yäşi ikän. Eşlär bolayğa kitsä, tuğan telne, milli mäğärifne üsterergä omtılu bötenlä sälämätlek öçen qurqınıç ikänlege dä fänni yaqtan dälillänergä mömkin.
Menä şulay modadan çıqqan millät xise ber waqıtta da modadan töşmi torğan aqça häm säyäsi östenleklär xise belän mutatsiägä kerü xikmätläre oçrıy başladı.
Şuña kürä yuğarı mönbärdän söylängän dokladlarğa da, säyäsi uyınnarğa da iğtibar itmiçä, öygä qaytıp, ätkäñ- änkäñneñ süzen tuğan teldä tıñlaw iñ zur xikmät tügel mikän? Uylap qarağız äle.
Rimzil Wäli
