Accessibility links

Кайнар хәбәр

GUAM: Demokratiä häm İqtisadi Tärräqiät Oyışması


Görcistan, Ukraina, Azärbaycan häm Moldova kergän GUAM berläşmäseneñ kiläçägenä küplär ışanmadı. Ber töbäktä berläşmälär artıq küp bulıp kitte – BDB, Şanxai Xezmättäşlek Oyışması, Kümäk İminlek Kileşüe Oyışması, häm başqalar. 2002nçe yılda Üzbäkstannıñ GUAMnan çığuı da – berläşmä faydasına bulmadı. Ämma Görcistan belän Ukrainada xakimiätneñ almaşınuı – berläşmägä yaña sulış birde kebek. Häm BDBdan çığarğa telägän illär öçen GUAM – çirattağı maqsat bula ala.

Bu atnada Ukraina başqalası Kievta Görcistan prezidentı Mixeil Saakaşvili şäräp bäyrämendä räxätlänep üz ileneñ şäräplären eçte. Äle küptän tügel genä Rusiädä tıyılğan gruzin şäräplären Kievta täqdim itü – Ukraina belän Görcistan arasındağı teläktäşlekne dälilläw buldı. Duslıq citdiräk mäsälälärdä dä çağıldı. Berençe tapqır GUAMnıñ general-sekretare itep saylanğan Ukraina ilbaşı Viktor Yuçenko, töbäkneñ kiläçäge ömetle dide:

"Bezneñ töbäkneñ mömkinlekläre küp, min moña ışanam, töbägebez zamança Yevropadağı iñ ömetle töbäklärneñ bersenä äylänäçäk. Bu energiä häm transport proyektlarına ğına tügel, iminlek ölkäsenä dä qağıla."

GUAM illäre prezidentları yaña nizamnamä häm qağidälär qabul itte. Cıyında NATO häm Yevropa Berlege belän xezmättäşlekne kiñäytü teläge yañğradı. GUAMğa şulay uq yaña isem birelde. Monnan soñ GUAM – Demokratiä häm İqtisadi Tärräqiät Oyışması dip atalaçaq.

Bu yañalıqlar Mäskäwne borçıy. Baştan uq Rusiä GUAMnı yaratmadı, AQŞ bu illärne BDBğa köndäş itep berläşterde, dip belderde. Ni genä bulmasın, 1991nçe yılda elekke Sovetlar Berlegennän qalğan respublikalardan tözelgän Bäysez Däwlätlär Berdämlegeneñ kiläçäge bolıtlı. Soñğı atnalarda prezident Saakaşvili berniçä tapqır BDBdan çığu ixtimalı turında belderde. Ukraina häm Moldova da, BDBdan çığu turında süz yörtä. 4 ilneñ Azärbaycan ğına BDBdan kitergä cıyınmawı turında belderde.

Tbilisidağı Görcistannıñ Strategik häm Xalıqara Öyränülär Waqıfı prezidentı Aleksandre Rondeli, GUAMdağı üzgäreşlär – BDBnıñ taraluın añlata, GUAMnıñ kiläçäge bar, dip belderde:

"Başta GUAM Rusiäneñ iminlek säyäsätenä qarşı torır öçen tözelgän ide. Xäzer ul citdi, iqtisadi nigeze bulğan xalıqara oyışmağa äylänä bara."

Kievtağı oçraşu waqıtında iqtisad mäsäläse çınnan da köntärtibendäge töp mäsälälärneñ berse ide. Berençe çiratta Rusiäne uratıp ütkän neft häm gaz ütkärgeçläreneñ faydası turında süz bardı. Baqı-Tbilisi-Ceyhan neft torbası räsmi töstä kiläse ayda açılaçaq. Baqı-Tbilisi-Erzurum gaz ütkärgeçe közen safqa kerer dip kötelä.

İqtisadi xezmättäşlektä köç Rusiädän neft häm gaznı kimetü yulların tabuğa bireläçäk. Ukraina, Görcistan häm Moldova älegä barısı da Rusiä gazına bäyle. Ämma kiläse berniçä ayda Azärbaycan üzeneñ Şah-Deniz neft qırınnan Görcistanğa neft qua başlarğa cıyına.

İrekle säwdä zonası häm tamojnya berlege tözep illär iqtisadi xezmättäşlektä tağın ber zur adım yasadı. Sişämbe könne summit waqıtında Görcistan prezidentı Mixeil Saakaşvili Azatlıq xäbärçesenä, maqsat – üz üzeñne yaqlaw, dip belderde:

"Ukraina, Görcistan häm Moldovağa iqtisadi sankskiälär häm çikläwlär quyılğan waqıtta bezneñ irekle säwdä rejimın iğlan itüebez bik möhim. Çönki monıñ GUAM äğzaläre, şul illärneñ xalıqları häm citeşterü şirkätläre öçen faydası bulaçaq."

Bolarnıñ barısınıñ da mäğnäse nidä soñ?

Rusiä Däwlät Dumasınıñ tışqı eşlär komitetı başlığı Konstantin Kosaçev, GUAMnıñ säyäsi maqsatları buluda şiklänmi. Azatlıqnıñ rus redaksiäsenä birgän äñgämäsendä Kosaçev, oyışmağa kergän illärneñ ber urtaqlığı da yuq, dip belderde:

"Bu illärneñ demokratik saylawlar häm tärräqiät şiğärlär nigezendä berläşüen añlaw bik awır. Rusiäneñ reaksiäse añlaşıla da – illärneñ uñay säbäplärdän tügel, ä kemgäder qarşı berläşüe bezgä säyer kebek toyıla."

Monnan tış GUAMnıñ üzendä dä berdämlek bik yuq. Görcistan, Ukraina häm Moldova könbatış häm NATO yaqlı bulsa, Azärbaycan kübräk ike yaqlı pozisiädä qala.

Summittan soñ Azärbaycan prezidentı İlham Aliev, GUAM kemgäder qarşı bulır öçen tözelmäde, dip belderde.

Alsu Qormaş
XS
SM
MD
LG