Belgännärgä iskä töşerü bulır, belmägännär belsennär, Tatneft' ul waq-'öyaq kenä äyber tügel. Ul Rusiäneñ distälägän töbäklären, üzeneñ salım xisabına aşatıp toruçı da, ul Tatarstannıñ yartıdan artıq byudjetın buldıruçı da, ul yöz meñlägännärne eşle itüçe dä. Bu ğına tügel. Elekkege SSSRnıñ nigezdä, nifet sänäğäte Tatarstannan başlandı. Romaşkina awılı yanında, cir mayı üze bärep çıqqannan. Ul xäzer, Putin Tatarstan nifeteneñ sıyfatı naçar, Seberneke yaxşı di. Üzläre, Rusiäne äytäm, naçar dip, Tatarstan nifete kitergän salımnardan ber dä baş tartmıylar. Ä elek, Tatar cire nifet birä başlağançı, Seber turında süz dä yuq ide. Seber ul, urman, tayğa ide. Tatarstan nifete SSSRnıñ iqtisadıy iminlege garantiäse bulıp tordı. Küp kenä Awrupa illärenä Tatarstannan çıqqan nifet, Drujba dip atalğan nifetütkärgeç aşa, çit illärgä quıldı. Ul Tatar cirennän çıqqan nifet arqasında, SSSRda, nifet eşkärtü, fänni eşçänlek bazası, mäktäbe buldırıldı. Xäzerge Rusiädä dä, başqa nifet şirkätläre tamırı Tatarstan nifet sänäğätenä barıp totaşa. Şunnan öyrändelär, şunıñ arqasında açlıqtan saqlanıp qaldılar.
Tatarstan cire, dönyağa 3 milliard tonnağa yaqın nifet birde. Sovet çorında bigräk tä küp suırttılar ul cir mayın. İmperiäne bit totıp torırğa, xärbi sänäğäten buldırırğa kiräk ide. Ul çaqta ul, Tatarstan cirennän nifet ağıp torsa da, awıl cirlärendä yul bulmadı, qırlarında, cünle igen üsmäde, ağulanğan. Çişmäläre qorıdı. Böten kerem –faydası imperiä qorsağına kitte. Belgeçlär, ul çaqta, Sovetlar berlege Tatarstannan çıqqan nifettän bulğan keremneñ 2-3 protsentı ğına Tatarstanğa qalıp bardı dilär.
Üzgäreşlär, nifet ölkäsendä dä Rusiädä demokratiä cilläre isä başlağaç başlandı. Tatarstan suverenlıq öçen köräşkändä, milli xäräkät belän yäşellär xäräkäte, Awrupağa nifet tiennärgä aqmasın öçen, xätta Drujba nifet ütkärgeçen qaplağan da buldılar. Rusiädä Tatarstannıñ niçet keremeneñ küpçelegen üzendä qaldıru belän rizalaştı. Läkin ul çaqta, dönya bazarında nifet bäyäse bik arzan ide. Üzgäreşlär, tağın ber qat, Rusiä dä yaña prezident saylanğaç buldı. Wät, şağir äytmeşli, şayarttı bu tormış. Rusiägä yaña xakimiät tä kilde, alarnıñ bäxetenä dönya bazarında nifetkä bäyälär dä arttı. Moña qadär kürenmägän bäyälär. Rusiä iqtisatı kütärelep kitkän kebek buldı. Mäskäw, Tatarstan nifetenä bulğan salımnarnı, kergän keremnärne dä üzenä ala başladı. Menä küz aldına kiteregez. Bäysez belgeçlär nindi sannar kiterä. Tatarstannıñ nifet çığarudan kergän yıllıq kereme 12 milliard dollarnı täşkil itä. Şunıñ ber milliardı şirkätneñ üzenä qala, milliard yarımı Tatarstan byudjetına qalğanı Rusiä kesäsenä. Kimendä dilär, belgeçlär, Rusiä Tatarstannan çıqqan nifettän yıl sayın 8 milliard dollar aqça tartıp ala. Bu xäzerge bäyälär belän. Äle östäwenä, Qazan meñ yıllığına 1 milliard dollar aqça birdek dip küperenä Mäskäw. Kitkän aqça küpme dä, birgän aqça küpme.
Läkin, niçek kenä bulmasın, Tatarstan nifetne suırta tora. Az bulsa da, aqça üzenä qala birä. Qalğanın bäräkätle itep totarğa tırış. 90 yıllarda nifet çığaru naçarlanğan ide, xäzer isä sovet çorı däräcäsenä kütärergä tırışa, yılına 30 million tonna çığaraçaqbız dilär türälär. Şulay itep, kiläse yılda Tatar cirennän 3 milliard tonna nifet çığarunı bäyräm dä itmäkçelär. Bu zur çara bulırğa oşağan, Şäymiev färmanı nigezendä, bu çaralarnı, tantananı ütkärüne premyer Minnexanov citäkläyäçäk. Mondıy bäyrämnär anısı bulır, älegä tatar cirendä nifet, cir mayı bulğanda. Xäzer inde, ul arta barmıy. Soñğı yıllarda qaldıq-positıq nifet urınnarın eşkärtä başladılar. Cir astında diñgez kebek cıyılğan nifet urınnarı, yapmaları qalmağan dilär. Monnan tış, Respublika, soñğı yıllarda nifet çığarıp, anı çi kileş satunı ğına tügel, ä üzendä ük çimalğa, äzer çimalğa äyländerep bazarğa çığaru säyäsäten alıp bara. Bu inde, yaña keremnär digän süz. Ä yaña keremnär yaña bäyrämnärgä dä säbäpçe bula. Aqçasız bäyräm itep bulmıy bit ul.
Räfis Cämdixan
