Bügenge tügäräk östäl söyläşüneñ teması bik iske – ul mäktäp däreslärennän ük bilgele – Kulikovo qırı. Altı ğasır elek, undürtençe ğasırda, Kulikovo qırında tatar-mongollar belän urıs ğäskärläre suğışqan dip, mäktäptä öyrätälär.
Annan soñ bik küp sular aqtı, fän üzgärde, tarix üzgärde, Kulikovo qırına da fänni qaraş üzgärde. Tatarstan Prezidentı Мintimer Şäymiev berniçä yıl elek Kulikovo qırın alay öyrätmäskä häm anı zur bäyräm itep ütkärü tatar, rus häm başqa xalıqlar arasında duslıqnı beterä dip xätta Rusiä Prezidentına möräcäğät belän çıqqan ide.
Ğalimnär dä törle fikerlär äyttelär häm, çınnan da, monıñ äkiät ikänlege dä açıqlana başladı. Läkin haman da äle Kaliningradtan Xabarovski qädär mäktäp uquçıları şuşı Kulikovo qırı suğışı ütkännän soñ tänäfeskä çıqqan aralarında tatarlar bulsa, menä doşman dip äzräk qıynap ta alalar.
Bıyıl bu bäyräm tağı da zurraq ütkärelä, ä Däwlät Dumasında Kulikovo qırında suğışnı räsmi bäyrämenä sanına kertergä digän proyekt bar.
Uzğan yılnıñ 4 noyäberneñ beräwgä artsa, Rusiäneñ berdämläşü bäyräme anda polyaklarnı Mäskäwdän qayadır çığarıp cibärü häm Rusiä Däwläte şunda ternäklände digän fiker äytelsä, busına da, Kulikovosına da şundıy zur iğtibar birelä.
Küptän tügel, «Azatlıq» radiosında äytep kitelde, bıyılğı Kulikovo festivalenä Qazannan da xärbi patriotik uyında qatnaşuçılar barıp, Altın Urda, Mamay ğäskärläre sürätendä qatnaşqannar häm xätta tönlä uqtan atqanda berençe urın alğan yeget tä bar Qazanda.
Äybätme bu, patriotizmmı bu, tarixmı bu, nindider çirme bu häm bezneñ milli cämäğätçelek bu eşkä niçek qarıy? Şul turıdağı tügäräk östäl söyläşüendä qatnaşalar tarix fännäre kandidatı, yazuçı Nurulla Ğarif; tarix institutınıñ fänni xezmätkäre, şulay uq fännär kandidatı Räşit Ğällämov, Tatar kongressı xezmätkäre, Rusiä tatarlarınıñ milli mädäni möxtäriäte şurasınıñ räistäşe Färit Urazaev. Färit Urazaev şulay uq tarix fännäre belän qızıqsına.
«Azatlıq» radiosınıñ Qazan bülegennän bu äñgämädä Gölnaz İlgizär qatnaşa. Äñgämäne Rimzil Wäli alıp bara.
Başta tarixçılar äytsen äle, bu Kulikovo qırı bulğanmı, yuqmı, närsä bulğan anda? Nurulla Ğarif.
Nurulla Ğarif: Kulikovo suğışı 1380 yılnıñ 8 sentäberendä bulğan. Monı suğış diep äytüe qıyın, çönki monda Altın Urdanıñ ike olısı bäreleşe. Döresen äytkändä suğış bulmıy. Mamay ğäskäre üzeneñ başqa ğäskäre belän quşılırğa da ölgermi. Mäsälän, Ryazan kenäze Oleg utız kilometr yıraqlıqta qala, Litva kenäze bötenläy yıraqta qala. Mamay ğäskäre rus ğäskärneñ zasadasına elägä, läkin, monda keçkenä genä ğaskärneñ üz ara suğış bu. Ä Mäskäw tarixçıları bu qırnı xäzergäçä tabalmıylar. Ämma anıñ urınnı bilgeläsälär dä, anda qazıp qarıylar, ber-ike uqtan başqa başqa uq oçların da tapmıylar. Menä bu ğäcäyep fenomen.
R.W. Ä keşe söyäkläre?.. Anda bit niçä meñ keşe qatnaşqan häm häläk bulğan sanala.
N.Ğ. Anı 400 meñnän 40 meñgä xätle kürsätälär. Ä şul waqıtta keşe söyäkläre yuq. Ägär keşe söyäkläre bulsa, ul keşe söyäklären izgeläşterep, ällä nindi çirkäwlär tözep beterer ide anda. Yuq bit ul. Anı “Mamaevskoe poboişçe” digän yazma buyınça belälär. Ul yazma annan 100 yıl elek yazılğan bulğan.
R.W. Mamay häm Dmitriy Donskoy figuraları monda küz aldına totıla. Kemnär alar? Räşit Ğällämov.
Räşit Ğällämov: Monda şul çordağı situatsiägä tuqtalıp kitü urınlı bulır. Ul Altın Urdanıñ köçsezlänä başlağan waqıt, Tuqtamış xan çorı bu. Mamay şuşı Altın Urdanıñ ber olısınıñ başlığı. Ul separatizm bilgelär kürsätep, ayırım üzidarä möstäqillektä omtıla başlıy. Şuşı Tuqtamışnı Dmitriy Donskoy üz qulı belän yuq itä dip äytergä mömkin. Bu oçraqta etnik yaqtan şaqtıy çuar ğäskärlär bula. Mäsälän, Mamay yağınnan Genuya keşeläre dä bula.
N. Ğ. Dmitriy Donskoy Mamayğa qarşı çıqqanda, ul ber närsädän dä qurıqmıyça çığa, çönki ul Tuqtamışnıñ färmänen ütäp aña qarşı çığa. Ul äle Altın Urda tarixında iñ kürenekle waqiğalardan sanalmıy da, Kulikovo suğışı. Annan da zurraq suğışlar bula, annan da ähämiätleräk bula. Mamay cigelgännän soñ Qırım yaqlarına kitep yuğala häm Qırım yağında ul üterelä dip xäbärlär bar.
R. Wäli: Yäğni Tuqtamış Altın Urda däwläte, anda süz tıñlamıy başlağan ber keçkenä citäkçedän qotıla.
R. Ğällämov: Qotıla Dmitriy Donskoy qulı belän. Xäzerge rus tarixçılar Kulikovo suğışı Rus Däwläte möstäqillegenä ber adım dip sanasalar da, äle yöz yıl buyına, yäğni, mäsälän, 1480 yılda Uğra yılğası buyında toru – menä şuşı çorğa qädär rus däwläte tulısınça Altın Urda qaramağında bula.
R. Wäli Bälki çınnan da, berençe tapqır başqalağa qarşı, tıñlamasqa tırışu – şul xäräkät ğämäle bulğandır. Küptän tügel, İnguşetiä häm Çeçnya militsiäläre bäreleşep aldılar. Çağıştırırğa caylımı mondıy xäl belän, Färit Urazaev, sezneñ fikeregez niçek?
F. Urazaev: Bu problemağa kilgändä bigräk tä Räsäy imperiäseneñ tözeleşe, anıñ sulışı niçek formalaşqan tarixi yaqtan şul problemadan başlar idem, çönki härber imperiä üzeneñ eçke häm tışqı doşmannarın bilgeläp formalaştırırğa tieş. Tışqı doşman yuğalsa, eçke doşman yuğalsa, imperiä xälsezlänä, tarala başlıy. Bügenge köngä qaytsaq, şuşı Kulikovo qırında bulğan virtual' programmasın buldıralar. Bu obraznı yañadan tudıralar. Älbättä, härber däwlät üzen saqlarğa tieş.
R. Wäli: Häm ğämsez bulmas öçen tıştan qurqınıç, yodrıq, yamanlıq yäşen kürsätü, bälki çınnan da siskänderep, berläşterep cibäräder.
F. Urazaev: Älbättä, xalıqlarnı bu ildä saqlap qalu äçen bu däwlätne tä'min itü öçen tışqı häm eçke doşman ezlänäçäk. Tarixqa qarasaq, tatarlar – ul här waqıtta eçke doşman bilgelägännär.
İkençedän, bügen tışqı doşman da bilgele dönyada – global' islam terrorçılığı. Yäğni, imperiälär äle yäşärgä teli, üzeneñ ğömeren däwam itärgä teli. Berençe çiratta bez şuşındıy säyäsi biregä tieşbez.
İkençe yaqtan kilgändä, bu näq Altın Urda imperiäsen tarqalu analogı. Altın Urdadağı üz eşennän xälsezlänep qarşılıqlarda kerep taralğan.
R. Wäli: Bu suğış nindi näticägä kitergän? Bu ciñüdän soñ nindi xällär bulğan soñ?
N. Ğarif Altın Urda xökümäte äle küp yıllar gerlätep yäşägän. Ruslar Tuqtalmışqa xezmät kürsätkännär. Dimäk, alar alğannar inde üz illärennän yasaq cıyu xoquqın, elek basqaqlar cıysa alarnı, ä xäzer inde kenäz' üze cıyğan. Ul, älbättä, küpmeder nalog tülägännän soñ küpmeder üzenä alıp qalu – şunıñ belän bayu. Naloglarnı yañadan bülü isäbenä rus kenäzläre basıp kitkännär. Alarğa xan ışanıbraq qarıy başlağan häm menä şulay ışana-ışana axır çiktä alar inde şuşı külägädä köçäyep kitep, ayırılıp ta çığalar.
R. Wäli: Yäğni zur suğış qarşılığı bulmağan, ämma bu tarixta qalğan ber waqiğa inde?
F. Urazaev Elek şul çordan soñdağı Mäskäw olısı, ul Altın Urda yaqtısında qalğan, näq Mäskäw qulı belän İdel bolğarları bastırıp torğannar.
R. Ğällämov: 1480 yıldağı Ugra yılğası buyında Äxmät xan belän, Altın Urdanıñ soñğı xannarınnan bersennän, rus ğäskärlär arasında qarşı toru bula. Qış köne bulsa da, alar ber ay buyı toralar, boznı kiçärgä tegelär dä bazmıylar, bolar da bazmıylar. Şulay itep suğış bulmıy itep qala. Äxmät xan, ğäskären alıp, kire Urdağa qaytıp kitä.
N. Ğarif: Bez bit Kulikovo suğışın rus-tatar suğışı dip äytäbez; ul waqıtta tatar xalqı anda qatnaşmağan. Bezneñ tatar dip atalu xäzer çıqqan, ä anda noğaylar, çirkäslär, genuzietslar, ruslar üzläre, litov, polyaklar – alar suğışqan. Xäzerge tatarlar anda tatar dip atalış bötenläy bulmağan ul yaqta.
R. Wäli: Ul waqıttağı tatar-mongollarnı xäzerge tatarlarnıñ ata-babaları dip äytüe bulamı?
N. Ğarif: Alar İdel buyındağı tatarlar tügel. Ul waqıtta alar ruslar belän suğışqa, alar bezneñ äti-babalarıbız tügel. Alar noğaylar, çirkäslär, Kavkaz, Qırım xalıqları; ul Olı Urda xalqı.
R. Wäli: Ä däreslektä ul elekkeçä kürsäteläme, yañaçamı?
N. Ğarif: Elek bit rus xalqına başqa bötenese tatarlar dip äytelgän. Xäzer bit Rusiädä federatsiä itep saqlawçı töp xalıq – tatar xalqı. Rusiäne saqlap qalır öçen, unitar däwlät itär öçen, imperiäne saqlap qalır öçen bez anı federatsiä itep totabız. Şul federatsiä arqasında ul xalıqlarğa yaxşı möğällämä kürsätergä mäcbür. Ägär bez dä bulmasaq, bötenläy rus däwlät itep, unitar itep häm ber genä dinle, ber genä telle itärgä omtıla ul anı. Bez, tatarlar, moña qarşılıq tudırabız häm anı bez genä federatsiä itep kiläbez.
R. Wäli: Yäğni Nurulla Ğarif fikerençä, tatarlar äle vertikal', avtoritar xakimiätkä qarşı torıp, federalizm häm demokratiäne yaqlıylar. Niçek uylıy bu tarix öleşe turında Räşit Ğällämov?
N. Ğarif: Näticäse şul inde. Tuqtamış xan çorı ul Altın Urda däwlätendä äzme-küpme däwlät idäräse äle bilgele ber däräcädä saqlanğan soñğı xan idäräse çorı dip atarğa bula. Qızğanıçqa qarşı, şuşı suğışlardan soñ Altın Urda grajdannar suğışına birelep, törle olıslarda separatizm küreneşläre köçäy. Şul isäptän şuşı rus kenäzleklärendä şundıy separatizm tendensiäläre köçäyep kitä.
Çınnan da, şuşı suğışlar eçendä köçsezlänep baruçı Altın Urdanıñ üzäk xakimiätennän töşep baruçı xakimiätne qulğa alıp, anı alıştıru öçen köräşneñ ber çağılışı ul. Menä şuşı köräştä törle köçlär quşılıp, soñraq çorında oyışqan Qazan xanlığı, başqa tatar xanlıqlarında da şul, alar üzara köräş alıp barğannar.
Menä şuşı köräştä rus kenäzlekläre, annarı üzäkläşkän rus däwläte öskä çığıp, berençe bulıp, axırdan şuşı Altın Urda mirası nigezendä Rossiä imperiäse barlıqqa kilep, annarı anıñ forması, räweşe genä üzgärep, SSSR digän däwlätkä äylänep, ul imperiä törle formalarğa kerep, äle dä bulsa, yäşi dip äytergä bula.
Xäzerge Rossiä federatsiäsen dä Altın Urdanıñ turıdan turı warisı häm mirasçısı dip äytä alır idem. Menä anıñ ikençe yağı da bar bit äle. Xäzer ägär dä bu Rossiä il bularaq qalsın disälär, säyäsätçelär aqıllı dip äytik inde, alar närsä eşlärlär ide? İnternatsionalizm küreneşlären, xalıqlarnıñ duslığı küreneşlären öskä çığarıp - menä şunı propagandalarlar ide, ä närsägäder menä şuşı xalıqlarnı. Dinnärne ayıruçı, küreneşlärne öskä qalqıtıp, alarnı bäyrämgä äyländerep, turıdan – turı xalıqlar dinnär arasına çöy suğalar. Bu Rossiäneñ alğa taba berdäm däwlät bulıp saqlawına xezmät itär mikän?
- G. İlgizär: Ägär dä şuşı bäyrämnärne, şuşı waqiğalarnı berençe däräcädä ähämiätkä iä bulmağan waqiğalarnı yasalma räweştä kütärep, nindi maqsatqa ireşälär ikän? Ul xalıqlarnı ayırırğa xezmät itärgä mikän, ällä quşarğa mikän?
- N. Ğarif: Bezne tärbiälägändä, härwaqıtta ikençe bötendönya suğışındağı batırlar, alarnıñ geroizm tuzında tärbiäläp kildelär. Ämma läkin ul batırlarnıñ, ata-babalarıbıznıñ bügenge köndä xäyerçe xäldä, aç xäldä, küpläp kenä suğışta qorılmağan waqıttağı sıman qırıp barularnı küräbez. Älbättä, monıñ belän çın mäğnäsendä ilne, Watannı saqlawçı yäş patriotlarnı tärbiäläp bulmıy.
İkençe yaqtan kilgändä, 1604 yıldağı problemanı Räsäy küläm bäyräm itep, 4 noyäbere ilne, watannı saqlaw köne dip bilgeläp itärgä telädelär. Läkin monda bik köçle butalçıqlar bar.
Ber urıs tarixçı äytte, sez bu problemağa qağılmağız, qağılsağız – çığa almassız. Xäzer bez tağı da tiränräk kerep kittek. Ul Mamay poboişçesı, Mamay suğışı, Kulikovo qırı dip äytälär. Bu bügenge köndä üzeneñ tiränlegen taba almas. Min menä ber misal kiteräm.
Menä bezneñ mäktäplärgä pravoslavie dinen bügenge köndä kertälär. Ä närsä ul dinnär bügen? Dinnär qarşılığı, suğışlar, täre poxodları. Şuña kürä, bu yaqtan çıqsañ, qızğanıçqa qarşı, ni öçender Räsäy cirlegendä xalıqnı bik tırışıp ideologik, suqırlıq yulına kertep cibärdelär.
- G. İlgizär Äydägez, tağın bügenge köngä qaytıyq äle. Kulikovo suğışında ciñü dip inde söyläşülär küptän bara Rusiädä. Läkin äle Tatarstan da üzeneñ bu bäyrämgä mönäsäbäten üzgärtä kebegräk; böten Qazanda, böten Tatarstanda şawlap söylädelär – bäyräm uñayınnan ütkän öleştä nindider uyında Qazan komandası, Qazan yegetläre dä qatnaşqan ikän, häm xättä dä ber yeget berençe urın alğan…
- F. Urazaev Bu bäyrämdä qatnaşırğa inde küptän ber-ike yıl xatlar kilgän ide. Tatar cämäğätçelege iğtibar birmäde. Ber-ike yıl däwam itkännän soñ, Qazannan «Wityaz» dip atalğan barıp qatnaşqan.
Sez äytegez, bügenge real' tormışqa monıñ nindi tä'sire bulğan? Bu turıdan turı tä'sirläşü forması oyıştırılıp kilä, yaña mirovozzrenie, dönyağa qaraş formalaştırıla. Ul Räsäy cirlegendä urıs faşizmnı qädär üsterep citkerergä mömkin bu xäräkätne. Küz aldına kiteregez, dönyada berkönne islam terrorçılığı häm rus faşizm barlıqqa kilä. Bu ike köçne bergä quşıp, kemgä qarşı quyarlar?
Menä bez şuşı tatar grajdannar suğışın iskä töşeräbez, Räsäy imperiäsendä bulğan protsesslarnı iskä töşeräbez dä, bezne mäktäptä niçek uqıttılar, şulay fiker ciñel genä yörtäbez dä quyabız. Yuq, bu ike köç, ike yodrıq, uñ yaqtan kilsäñ dä yodrıq, sul yaqtan kilsäñ dä, yodrıq bulaçaq.
R. Ğällämov Rusiädä faşizmnıñ bik zur traditsiälär bar. Küplär uylıylar,ul 30 Germaniädä barlıqqa kilgän dip. Yuq, anıñ ideologik nigezläre 19 ğasır axırında – 20 ğasır başında, annarı grajdannar suğışınnan soñ çorlarda, Qıtayğa, Mançjuriägä eläkkän migrantlar arasında tendensiälär rus faşizm ideyäläre ternäklänep kitä. Ägär dä däwlät şuşı tendensiälärne qızdırıp torsa, skinxedlarnıñ çığışlarına küz yomıp kilsä, waq-töyaq suğışlarnı millät-ara suğışlar itep kürsätergä tırışıp, millätlär arasına çi qağu politikasın alıp barsa, monıñ näticäläre turında da uylıysı kilmi.
R. Wäli: Bezneñ Tatarstanıbızda intelligentsiä zıyalıları bar, säyäsätçelärebez bar. televizornı qabızabız, qarıybız – şvedlar da, urıslar da, tatarlar da üz kiemnären kiep çuqmar belän ekrannar eçendä telekamera qarşında sığışalar. Uzğan yıldağı bäyrämdä Kulikovoda ber at qoyrığına qız gäwdäsen österäp yörttelär. Yäğni bu şou bik kisken xislärgä, yöräkkä suğa torğan, suğışu, çuqmarlanu häm näfrät uyata torğan şou inde bu.
N. Ğarif Bälki anda suğışqanı ber törle baradır, ä anı televidenie häm radio, gäcit–jurnallar ikençe törle itep birälär. Şul säyäsätneñ kire yağın kürsätälär bezgä.
R. Ğällämov Xäzerge waqıtta rus tarixına bik küp säyäsät öyelgän. Karamzinnan uq başlanğan şuşı tarixqa uylap çığarılğan patriotik syujetlar. «Slovo o polku İgoreve» berençe yazma äsär dip sanala.
R. Wäli: Bu bäyräm itü, bu Kulikovo qırında kiemnär kiep suğışu Rusiäne nığıtamı?
N. Ğarif Rus xalqı bit qatı kilep bara, anıñ kiläçäge bik ömetsez häm ul şunnan qurqa, ul şuşı 30 – 40 yıl eçendä här xalıqlarnı ruslaştırıp, ber mentalitetın, ber telle, ber dinle itep tegermän taşında tartıp elärgä tırışa.
R. Ğällämov Bälki patriotik tärbiä öçen ber bäyräm kiräkter, läkin Kulikovo suğışı bulırğa tieşme soñ ul? Bälki ikençe suğışlar küpkä däräcäleräk – Böyek Watan suğışı, fransuzlar östennän ciñü – nişläp şularnı kütärmilär, ä nişläp Kulikovo suğışın kütärälär?
F. Urazaev Miña qalsa, patriotizm ul tuğan ata-analarnı, tuğanıñnı, milläteñne, mädäniäteñne, tuğan cireñne yaratu. Yalğan patriotizm ul härwaqıtta faşizmğa kiteräçäk.
R. Wäli: Şulay itep, bu watannı yaratu tügel, näfrät uyatu çarası bulıp çıqqan, dip sanıy tügäräk östäl söyläşüendä qatnaşuçılar.