Accessibility links

Кайнар хәбәр

Dönyada yaña aşqınıp qorallanu başlanamı?


Şuşı atnada Xalıqara Atom Energiä İdaräse başlığı Möxämmät Äl-Baradei, töp iğtibar İran belän Tönyaq Koreada bulsa da, dönyanıñ 30lap ile çağıştırmaça tiz arada atom qoralı yasıy ala, dip belderde. Älegä bu illärneñ kübese Atomnı Taratmaw Kileşüen (ATK) ixtiram itä, läkin belgeçlär fikerençä, wazğiät üzgärep, dönyada yänä aşqınıp qorallanu başlanırğa mömkin.

1970 yılda ğämälgä kergän Atomnı Taratmaw Kileşüe nigezendä atom qoralına iä bulu 5 kenä ilgä röxsät itelgän ide. Quşma Ştatlar, Sovetlar Berlege, Britaniä, Fransiä häm Qıtay atom texnologiäsen başqa illärgä taratmasqa, üzläreneñ qoralın kimetergä kileşkän ide.

Ul kileşüne inde 190lap il imzaladı. Ämmä 36 yıl ütkännän soñ, dönya iminräk tügel. Xäzer dönyada atom qorallı 9 däwlät bar, şularnıñ 4se ATK kileşüen imzalamağan. Belgeçlär fikerençä, andıy illär sanı artırğa mömkin. Düşämbedä Venada ütkän konferensiädä Xalıqara Atom Energiä İdaräse başlığı Möxämmät Äl-Baradei xäzer dönyada atom qoralına iä bulu "modağa kerä" başladı dide:

"Qızğanıçqa qarşı säyäsi mohit bik ük imin tügel. Soñğı distä yılda küp kenä illärneñ atom qoralın yasaw tırışlığın kürdek Bu Ğiraqtan başladı, annarı Liviä. Menä inde ike distä yıllap İrannı tikşeräbez. Tönyaq Korea sınaw ütkärde" di Atom İdaräse başlığı.

Äl-Baradei süzlärençä, Quşma Ştatlar, Rusiä häm Qıtay atom qoralın töp saqlanu çarası itep quyğanda, başqa illär dä şuña omtıla. Alar bu ike törle standart belän başqa kileşergä telämi.

Xalıqara cämäğätçelekneñ Tönyaq Korea belän İranğa basım yasıy almawı da başqalar öçen etärgeç bula ala, di belgeçlär:

"Ägär illär kürşeseneñ atom qoralın yasaw niäte bulmawın belsä, dönya iminräk bulır ide. Läkin ägär kürşelär kileşüne boza başlasa, bigräk tä kierenke Yaqın Könçığış häm Tönyaq-könçığış Aziädä, atom qoralın yasıy alğan illärgä monıñ niçek täesir itäsen äytüe qıyın" di Londondağı Strategik tikşerenülär institutı belgeçe Mark Fitzpatrick.

Nindi illärneñ atom qoralın yasaw säläte bar soñ?

Şöker, bu illärneñ kübese totrıqlı demokratiädä yäşi häm atom texnologiäsen tınıç maqsatlarda qullana. Äytik, Yewropa illäre, Yaponiä, Argentina, Braziliä.

İñ zur borçu uyatqanı Yaqın könçığış illäre, di Fitzpatrick, berençe çiratta İran. Atom qoralın yasarlıq illär isemlegenä ul şulay uq Mısır, Törkiä häm dä Söğüd Ğäräpstanın kertä.

Xalıqara cämäğätçelek närsä eşli ala, digän sorawğa:"Ber yul – bayıtu texnologiäsen çikläw, illär monıñ belän üzläre şöğellänmäsen öçen, alarğa atom reaktorları öçen yağılıqnı bayıtıp birü. İkençese - ATK kileşüennän çığunı awıraytu" di Mark Fitzpatrick.

Monnan tış Atom däwlätläre Sınawlarnı tıyu turında kileşüne raslap başqalarğa yaxşı ürnäk birä alır ide. Läkin bu kileşüne Atom klubına "nigez salğan" Qıtay da, Quşma Ştatlar da, älegäçä raslamağan.

Belgeçlär şulay di: atom qoralın çikläw ul beraqtan fänni mäsälä bulsa, ikençe yaqtan – psixologiä mäsäläse.

Ali Ğilmi
XS
SM
MD
LG