Küp yıllar İjaw şähärendä Lenin rayonınıñ üzäk uramı, qayçandır şähärne qanğa batırğan, Azin isemen yörtä. Şuşı uram Udmurtiä başqalası İjawdan Tatarstannıñ Ägerce şähärenä, Çallı, Qazanğa yul başı bulıp sanala. Şul yul, qan tamırı kebek, Udmurtiädä yäşäwçe tatarlarnı mäñge sünmäs, ruxi baylığıbız bulğan tatar mädäniäte häm mäğrifäte dönyası üzäge belän totaştıra. Dörestän dä, bügenge Azin uramı 1920 yılğa qäder Qazan yäki Kazanskaya dip atalğan.
İjaw şähärenä kilep kergän qunaqlarğa şähär başında uq şundıy panorama açıla. Uramnıñ sul yağında manaralı, yarım aylı Udmurtiäneñ Cämiğ mäçete, az ğına barğannan soñ uramnıñ uñ yağında tatar gimnaziäse. Şul uq uramda «Bolğar», «Duslıq» kibetläre eşli. Uramda tatarlar da küp yäşi. Udmurtiä tatar ictimaği üzägeneñ Maqtawlı prezidentı Mäsgut Garatuev oyışmanıñ çirattağı utırışında bu uramğa elekkege isemen qaytaru turında süz kütärde. Mäsgüt ağa Garatuev üzeneñ täqdimen bolay dälilläde.
«Kem soñ ul latış Vol''demar Azin? Qupçelek tatarlar yäşägän uram anıñ isemen yörtergä xaqlımı? Bu sorawğa cawap birü öçen az ğına tarixnı aqtarıyq.
Azin revolyutsiädä qatnaşu eşen Wyatqa gubernasında başlıy. Prodotryad sostavında krest''yannardan ikmäk talap alıp üzäkkä cibärüdä, awıl atların rekvizitsiälänüdä aktiv qatnaşa. Soñınnan Azin, Kotovskiy, Parxomenko häm başqalar kebek yulbasarlıqtan, partizanlıyktan Qızıl Armiä diviziä komandirına qädär üsä. Azinnıñ artıq min—minlege, qızulığı arqasında aqlar belän bäreleşüdä Azin otryadınıñ meñlägän keşese häläk bula. Anıñ belän yaqın bulğan xezmättäşläre şundıy süzlär yazıp qaldırğan. «Küp çaqta Azin qırıs çıraylı, qulına revol''ver totıp soldatlarğa prikaznı ütärgä mäcbur itä».
1918 yılda Azin otryadı suğışlar belän İjawğa kilä, Şähärne ayulap alu öç kön däwam itä. Bigräk tä şähärneñ kön yağında bik qatı bäreleşlär bula. Läkin İjawnı yaqlawçılar arasında xärbilär az bulğanlıqtan Azin otryadı suğışta bronepoyezdlar qullanuı arqasında, Azin şähärgä bärep kerä. Bik küp keşene qulğa ala. Äsirlär arasında Mäsgut ağa Ğaratuyıwnıñ ätise dä bula. Ul ätise söylägännärne bezgä dä citkerde.
«…Äsir itelgän keşelärne ber törkemgä cıyıp Ägerce yağına taba alıp kitälär. Qazan uramı belän barğanda konvoirlarnıñ berse tatar telendä pışıldap qına şundıy süzlär äytä. «Sezneñ arağızda möselmannar bar ikän äkrenläp qaçığız». Şul süzlärdän soñ minem ätiem Qazan uramındağı kitapxanä işek aldına, açıq qapqadan kerep kitä. Kolonnada baruçı keşelärneñ kübese üzläreneñ tizdän üläçäkläre turında uylamağannardır. Şulay itep, ätiem kolonnadan çığıp kitkändä ber tanış urıs yegeten üze belän çaqıra. Läkin yeget baş tarta. Bu alarnıñ soñğı küreşüläre bula. Totqınğa eläkkän ber ğäyepsez zavod eşçelären, yäş yegetlärne Yus''ki awılında Azin palaçları qılıçlar belän turaqlap barısında üterälär…»
Ağımdağı yılda şuşı Azin uramınıñ däwamı bulğan yulda, şähärdän berniçä kilometr arı Keçe Wenya awılı yanında yul tözüçelär cir astınnan berniçä mäyet qazıp çığardılar. Belgeçlär süzlärençä, alarnıñ ikese 14—15 yäşlek bula, härberseneñ başında pulyadan tişek. Bu yırtqıçlar eşen Azinnıñ palaçları başqarğan dip uylarğa kiräkter, dip farazlıy Mäsgut Garatuev.
Şuña da, Mäsgut Waxit ulı İjaw şähäreneñ tatarlar küp yäşägän Azin uramınıñ isemen alıştırırğa kiräk dip çıqtı. Häm imzalar cıyıp tarixqa qan qoyılışı belän kerep qalğan keşe isemen alıştıru buyınça administratsiägä xat belän möräcäğät itärgä çaqırdı.
Xämidä Ğayfullina, İjaw
