Xisapta, ütkän yılda bar dönya buylap cäzalaw, ezärlekläw, qurqıtu kebek küreneşlärgä säyästçelär dä, bäysez jurnalistlar da, ğadi keşelär dä duçar buldı, dielä. Nindi dä bulsa xökümättän bäysez bulğan şuşı Human Rights Watch oyışması, Äfğänstannan alıp Zimbabvega qädär illärdä keşe xoquqlarınıñ qısıluı turında yaqınça 600 bittän torğan xisap äzerlägän. İñ qatı regimnar arasında Tönyaq Koreä, Myanmar (elekke Burma) häm Törkmänstan atala. Qıtay, Rusiä, Qazaqstan, Üzbäkstan häm İran keşe xoquqları torışı naçarayu öçen häm bäysez mäğlümät çaraların qısrıqlawı öçen qatı tänqitlänä.
Bıyılğı xisapta, Quşma Ştatlarğa da zur iğtibar birelä. Amerika üzen keşe xoquqların yaqlawda äydäp baruçı il bularaq tanıta. Ämma keşe xoqqların yaqlawçı oyışma monıñ belän kileşep betmi, çönki Quşma Ştatlar tarafınnan ütkärelä torğan terrorğa qarşı säyäsät, Amerikağa ışanıçnı qatı qaqşattı, dielä xisapta. Misal itep oyışma Amerikanıñ Guantanamodağı totqın üzägen kiterä. Anda doşman suğışçıları itep atalıp çit il keşeläreneñ mäxkämäsez yabıp totıluı, keşe xoquqların yaqlawçılar öçen Washingtonnıñ xoquq yaqlaw ölkäsendä äydäp baruçı urınınnan kitä baruın kürsätä. Misal itep, xisapta soraw alunıñ alternativ yulları turında mäğlümat kiterelä. Küp bäxäslär tudırğan mäs''älälär arasında, totqınnarnı ozaq waqıtqa başı belän suğa batırp toru ısulı telgä alına. Human Rights Watsh oyışması andıy ısullarnı cäfalaw dip atıy.
İnde äytelgänçä, xisapta Rusiä dä telğä alına, aña törle yaqlap tänqit belderelä. Berençe urında jurnalist Anna Politkovskayanıñ üterüe tora. Bu üterü Rusiädäge keşe xoquqların yaqlawçılarnı da, çit ildäge xärkätlärne dä şok xälendä qaldırdı. Bu Rusiädäge keşe xoquarları ölkändäge xällärneñ naçarayuın kürsätüçe misal bulıp tora, dip äytelä xisapta.
Tönyaq Kavkazdağı xällär turında söylägändä, xoquq yaqlawçılarnıñ xisabında 2006 yılda, keşe urlawlarnıñ sanı az ğına kimüe bilgelänä. 1994 yılda urlanğan keşelärneñ sanı 5 meñläp bulsa, 2006 yılda ul 54-kä genä qalğan. 2006 yılda cäfalaw oçraqları artqan, alarnı xisapnı äzerläwçelär “qadırovçılar” törkeme belän bäyläp kürsätä.
Rusiä xakimiätläre Çeçnädä nizaq barğan waqıtta keşe xoquqların bozu oçraqları öçen cawaplılıqqa tartu eşlären oyıştırmadı. Üzlärendä yustitsia tarafınnan yaqlaw tapmağaç, yözelägän keşe, Yevropanıñ keşe xoquqları mäxkämäsenä möräcäğät itte, dielä Human Rights Watchnıñ yıllıq xisabında.
Keşe xoquqların yaqlaw ölkäsendä eşlägän xökümättän bäysez oyışmalar, cämäğät eşlekleläre, bäysez jurnalitstlar, administrativ häm xoquqi yaqtan qıyırsıtular belän oçraştı. 2006 yılda, keşe xoquqların yaqlawçılar öçen ülem qurqınıçı arttı, dielä xisapta.
Şulay uq, Human Rights Watsh,Vladimir Putinnıñ xökümättän bäysez oyışmalarnıñ eşen qatlawladıruçı yäki qısrıqlawçı qanunnı imzalawı telgä alına. Şuşı qanun nigezedenä, xakimiät wäkilläre mäxkämä qararı bulmıyıça da, teläsä qaysı waqıtta älege oyışmalardan dokumentların taläp itärgä yäki tikşerü belän kilä ala. Barlıq oyışmalar, xakimiätlärgä üz eş planın kürsätergä tieş buldı, yañadan terkälü uzarğa möcbür itelde. Üktäber urtasında bu qayber oyışmalarnı, dokumentları tikşerelgänçe atnalar buyına eşen tuqtatıp torırğa mäcbür itte.
Şulay uq älege xisapta Kondopodadaağı xällär kiterelä. Çit keşelärgä höcümnär Rusiäneñ başqa poçmaqlarında da bula, ämma Rusiä xoquq saqlawçıları alarnı ğädättä tärtipsezlek dip kenä bäyäli. Rusiä-Gruziä araları salqınayğan waqıtta, gruzinnanrıñ ezärleklänü oçraqları telgä alına, ildän quılu, bizneslarnı yabu, mäktäplärdän gruzin balaların ezlätü kebek gämällär kiterelä. Xisapta şulay uq, soldatlarnıñ imgänüenä kitergän armiädäge ezärlekläw dä iğtibardan çittä qalmıy.
Bikä Timerova
Bıyılğı xisapta, Quşma Ştatlarğa da zur iğtibar birelä. Amerika üzen keşe xoquqların yaqlawda äydäp baruçı il bularaq tanıta. Ämma keşe xoqqların yaqlawçı oyışma monıñ belän kileşep betmi, çönki Quşma Ştatlar tarafınnan ütkärelä torğan terrorğa qarşı säyäsät, Amerikağa ışanıçnı qatı qaqşattı, dielä xisapta. Misal itep oyışma Amerikanıñ Guantanamodağı totqın üzägen kiterä. Anda doşman suğışçıları itep atalıp çit il keşeläreneñ mäxkämäsez yabıp totıluı, keşe xoquqların yaqlawçılar öçen Washingtonnıñ xoquq yaqlaw ölkäsendä äydäp baruçı urınınnan kitä baruın kürsätä. Misal itep, xisapta soraw alunıñ alternativ yulları turında mäğlümat kiterelä. Küp bäxäslär tudırğan mäs''älälär arasında, totqınnarnı ozaq waqıtqa başı belän suğa batırp toru ısulı telgä alına. Human Rights Watsh oyışması andıy ısullarnı cäfalaw dip atıy.
İnde äytelgänçä, xisapta Rusiä dä telğä alına, aña törle yaqlap tänqit belderelä. Berençe urında jurnalist Anna Politkovskayanıñ üterüe tora. Bu üterü Rusiädäge keşe xoquqların yaqlawçılarnı da, çit ildäge xärkätlärne dä şok xälendä qaldırdı. Bu Rusiädäge keşe xoquarları ölkändäge xällärneñ naçarayuın kürsätüçe misal bulıp tora, dip äytelä xisapta.
Tönyaq Kavkazdağı xällär turında söylägändä, xoquq yaqlawçılarnıñ xisabında 2006 yılda, keşe urlawlarnıñ sanı az ğına kimüe bilgelänä. 1994 yılda urlanğan keşelärneñ sanı 5 meñläp bulsa, 2006 yılda ul 54-kä genä qalğan. 2006 yılda cäfalaw oçraqları artqan, alarnı xisapnı äzerläwçelär “qadırovçılar” törkeme belän bäyläp kürsätä.
Rusiä xakimiätläre Çeçnädä nizaq barğan waqıtta keşe xoquqların bozu oçraqları öçen cawaplılıqqa tartu eşlären oyıştırmadı. Üzlärendä yustitsia tarafınnan yaqlaw tapmağaç, yözelägän keşe, Yevropanıñ keşe xoquqları mäxkämäsenä möräcäğät itte, dielä Human Rights Watchnıñ yıllıq xisabında.
Keşe xoquqların yaqlaw ölkäsendä eşlägän xökümättän bäysez oyışmalar, cämäğät eşlekleläre, bäysez jurnalitstlar, administrativ häm xoquqi yaqtan qıyırsıtular belän oçraştı. 2006 yılda, keşe xoquqların yaqlawçılar öçen ülem qurqınıçı arttı, dielä xisapta.
Şulay uq, Human Rights Watsh,Vladimir Putinnıñ xökümättän bäysez oyışmalarnıñ eşen qatlawladıruçı yäki qısrıqlawçı qanunnı imzalawı telgä alına. Şuşı qanun nigezedenä, xakimiät wäkilläre mäxkämä qararı bulmıyıça da, teläsä qaysı waqıtta älege oyışmalardan dokumentların taläp itärgä yäki tikşerü belän kilä ala. Barlıq oyışmalar, xakimiätlärgä üz eş planın kürsätergä tieş buldı, yañadan terkälü uzarğa möcbür itelde. Üktäber urtasında bu qayber oyışmalarnı, dokumentları tikşerelgänçe atnalar buyına eşen tuqtatıp torırğa mäcbür itte.
Şulay uq älege xisapta Kondopodadaağı xällär kiterelä. Çit keşelärgä höcümnär Rusiäneñ başqa poçmaqlarında da bula, ämma Rusiä xoquq saqlawçıları alarnı ğädättä tärtipsezlek dip kenä bäyäli. Rusiä-Gruziä araları salqınayğan waqıtta, gruzinnanrıñ ezärleklänü oçraqları telgä alına, ildän quılu, bizneslarnı yabu, mäktäplärdän gruzin balaların ezlätü kebek gämällär kiterelä. Xisapta şulay uq, soldatlarnıñ imgänüenä kitergän armiädäge ezärlekläw dä iğtibardan çittä qalmıy.
Bikä Timerova