50 yıl elek “Mayak” atom stansiäse şartlawdan zararlanğan Konşak rayonınıñ Möslim awılı turında soñğı yıllarda massaküläm mäğlümat çaralarında küp yazıldı, küp söylände. Rusiä parlamentınıñ ekspert törkemeneñ tikşergän näticäläre buyınça tuplanğan nurlanu dozası belän Möslim awılınıñ xäle kritik dip bilgelänä. Anda yäşäwçe xalıqnıñ effektiv ekvivalent dozası urtaça 28 ber, bu röxsät itelgännän 6 tapqırğa küberäk. Awılnıñ urtasınnan ağıp yatuçı Teça yılğası qullanu öçen genä tügel, anıñ yänäşäsendä yäşäw öçen dä zararlı ikäne xökümät citäkçelärenä küptän bilgele.
“ Äle dä Mayaq atom stansiäsendäge susaqlağıçtan andağı dambalar aşa yıl sayın 10 million kubometr sıyıq radiaktiv qaldıqlar Teça yılğasına elägä” , - di yäşellär xäräkäte oyışmasınıñ citäkçese Dar''ya Morozenkova.
Ütkän yılnı Mayaq atom stansiäseneñ direktorı Vitaliy Sadovnikovqa cinayät eşe dä quzğatıldı. Ul sıyık atom qaldıqlarınıñ yılğağa elägüen belsä dä, bu problemanı xäl itü öçen aña aqça birelsä dä, ekologik iminlek çaraların kürmägän.
Ä “Mayaq” atom stansiäseneñ tirä-yaqnı pıçratuı, xalıqnı ağulawı 1949 yıldan birle däwam itä. Sovet ileneñ kapitalistik illär belän uzışıp qorallanu yıllarında tözelä bu atom stansiäse. Berniçä yıllar buyı bernindi susaqlağıçlar da tözemiçä, radiaktiv qaldıqlar turıdan-turı yılğağa ağızılalar. Distä yıllar buyı Çiläbe ölkäse xalqı ğına tügel, kürşe Kurgan ölkäse xalqı da zararlanğan yılğadan zıyan kürälär. Ä inde 1957 yıldağı şartlawdan soñ Çiläbe häm Sverdlau ölkäläreneñ 42 toraq punktları radioaktiv bolıt belän qaplana. Barınnan da bigräk yılğa buyına urınlaşqan Möslim awıl xalqı zıyan kürä häm bu xäl älegä qädär däwam itä ide.
Rosatomnıñ citäkçese Sergey Kirienqo soñğı yartı yıl eçendä öç tapqır Kön''yak Uralda bulıp kitkännän soñ, nihayät, radionuklidlar belän zararlanğan Teça yılğası buyında urınlaşqan Möslim awılın küçerergä digän qarar qabul itelde. Başta Möslim awılınıñ yılğa buyında urınlaşqan ike-öç uramın ğına küçerü turında süz bara ide. Awıl xalqı cıyınnarğa cıyılıp, imzalar cıyıp, barlıq awılnı küçerergä sorap Xökümät Dumasına da, minatomğa da, xätta prezident aparratına da möräcäğät itälär. “Yäşellär xäräkäte”neñ küpsanlı ictimaği oyışmaları da Mäskäwdä dä, Çiläbedä dä mitinglar oyıştıralar. Nihayät, Rosatomda xalıqnıñ sorawların işetälär, awılnı tulısınça ikençe urınğa küçerep, awıl mäydanın, Teça yılğasınıñ töben tazartu, yar buyların zararlandıru eşläre alıp barırğa digän qararğa kilälär. Bu yañalıqnı işetkäç, niçämä yıllar inde integep yäşägän Möslim awıl xalqınıñ quanuların, şatlanuların añlatıp beterep kenä bulmıy.
Möslim awıl xakimiäteneñ citäkçese, Färit Kurmaşev äytüençä, awıl xalqı bu yañalıqnı işetkäç, ital''yannar bötendönya çempionatında ciñüdän soñ niçek şatlansalar, Möslim awılı xalqı da şulay söyendelär di. Bu waqiğanı niçä yıl köttelär, küpme cıyınnar cıyıp, qaylarğa ğına möräcäğät itmägännär ide awıl xalqı, di. Ber-ike uramnı ğına tügel, böten awılnı küçerergä dip, xökümät tarafınnan strategik döres xäl itelgän, di ul. Awılnı küçergäç, barlıq yortlar da sütelep, bu mäydanda bernindi xucalıq eşläre alıp barılmasqa tieş , - dip süzlären däwam itä Färit Kurmaşev.
Şulay itep awıl xalqına berniçä variant täqdim itelä. Här yort başına berär million sumlıq sertifiqat birelä, qayda teläsälär, şunda üzläre yort yäki kvartira satıp ala alalar, yä bulmasa äzer yortlarğa küçärgä mömkin bulaçaq. Ber yortta berniçä ğailä torsa da, qarar buyınça, ber yort qına bireläçäk.
Xakimiät citäkçeläre Yaña Möslimne awıldan 1,5 çaqrım ğına urınlaşqan Möslim stansiäsendä tözergä digän qararğa kilälär. Anda proyekt buyınça yortlarğa suıq su, cılı su, gaz belän yortnı cılıtu da ütkäreläçäk, 200 urınlıq yaña mäktäp, 140 urınlıq balalar baqçası, munça, mäçet, poçta, bol''nitsa salu da planlaştırılğan dilär. Balalar cäyge essedä zararlanğan Teça yılğasına su töşergä yörmäsennär öçen mäktäp belän yänäştä basseyn salu da qaralğan. Yortlarnı ağaçtan, kirpeçtän yäki metalsaydingtan salaçaqlar. Älegä proyekt eşläre alıp barıla, yaña yortlar salaçaq oyışma belän kileşülär tözelä. Ölkä citäkçeläreneñ äytüençä, fevral'' soñına kileşülär tögällänep, nindi tiptağı yortlar, qayda salınaçağı xäbär iteläçäk.
Bu proyektnı tormışqa aşıru öçen Rosatom 600 million sum aqça küçerde dä inde. Ölkä xaqimiäte yaña tözeläçäk awılda sotsial'' infrastruktura: mäktäp, balalar baqçası, bol''nitsalar tözü öçen 450 million aqça büläçäk. Ğadättän tış xällär ministrlığı MÇS ta 350 million sum aqça küçeräçäk.
Möslim awılında xalıqqa añlatu, kiräkle dokumentların döres äzerlärgä yärdäm itü öçen mäğlümät üzäge dä açıldı. Anda xoquqçılar, bank xezmätkärläre, ölkäneñ terkäw palatasınnan xezmätkärlärlär xalıq öçen buşlıy añlatu eşlären alıp baralar.
Awılda 741 yort isäplänä, alarnıñ barsıda qanun buyınça yort xucalarınıñ şäxsi milke bularaq terkälgän bulırğa tieş. Awılda yäşäwçe 52 yäşlek Fatima Waleeva äytüençä: “bez inde niçämä yıllar buyı xökümätneñ ışandıruların kötep arıp betkän idek. Niçämä yıllar awılnı küçerü turında kileşülär barğançı, awılda altınçı zıyarat açıldı, - di. Xäzer ülemgä dip cıyğan aqçalarıbıznı, öyne şäxsi milekkä küçerü öçen totabız inde. Moña 8 meñ tiräse aqça kiräk. Şulay da, nihayät bu küçerü turındağı qarar tormışqa aşırılır, xökümät citäkçeläre tağın kire uylamaslardır dip ışanabız”, - di.
Awıl xalqına uylarğa beraz waqıt birelä; ölkädä qalırğa telilärme, ällä ikençe cirgä küçep kitärgäme uyları? Ber aydan soñ awıl buyınça soraw ütkärelä häm soraw näticäläre buyınça yaña poseloknı qayda tözü bilgelänä.
Xakimiät citäkçeläre Yaña Möslim awılın Teça yılğasınnan ber yarım çaqrım ğına urınlaşqan Möslim stansiäsenä küçerergä digän qarar qabul itälär. Kottedjlar salınğan Yaña Möslim awılına küçärgä teläwçelär 283 xucalıq, xökümät subsidiäsenä sertifikat alıp, toraq mäs’äläsen üzläre xäl itärgä teläwçelär 400 gä yaqın xucalıq dip xäbär itälär. 15 ğailä rayon üzägenä Konşakqa küçärgä teläk belderälär, alar öçen 24 kvartiralı yort salına da başlağan, dilär.
Bu xäbärne işetkäç awıl xalqı tağın da rizasızlıqların belderep yöri başlıylar, çönki şul uq zararlanğan awıldan yıraq kitmiçä qalırğa teläwçelär sanı döreslekkä turı kilmi. Awıl xalqınıñ yaña salınğan äzer öylärgä küçärgä teläkläre bulsa da, barı tik Möslim stansiäsenä tügel. Çönki mallar şulay uq zararlanğan yılğa buyında kötüdä bulıp, şul yılğadan su eçäçäklär.
Awıl xalqı cıyınğa cıyılıp, Çiläbe şähäre yanındağı poseloklarğa küçärgä digän kileşügä kilälär. İnitsiativ ber törkem awılnı küçerep salu öçen üzläre urın ezläp yöri başlıylar. Çiläbe şähäreneñ yänäşäsendäge Kremen küle awılınıñ munitsipal'' xakimiät citäkçeläre belän kileşälär. Rosatom citäkçese Sergey Kirienkoğa, anıñ yärdämçese İğo Konıyşevqa Kremen küle citäkçeläre belän kileşülär bulğanlığın xäbär itep, şunda yortlar salunı finanslarğa başlarğa sorap Mäskäwgä xat ta yullıylar. Bu uñay kileşülärdän awıl xalqı tağın şatlanalar, läkin şatlıqları ozaqqa barmıy.
“Ölkä xakimiäte citäkçeläre xalıqnıñ sorawın işetäseläre kilmi, alar Möslim awıl xalqı öçen üzläre xäl itälär. Ä ölkä xakimiäte öçen şähär yanındağı poselokta yortlar saldıru qimmätkäräk töşkänlektän, awıl xalqınıñ teläge belän kileşä almıylar.
Awıl xalqı tağın da cıyınnar oyıştırıp, törle instansiälärgä, massaküläm mäğlümat çaralarına möräcäğät itälär. Bu sorawları niçek xäl iteler, älegä bilgesez.”Ber-ike ğailä genä Möslim stansiäsenä küçärgä riza bulsa, alar öçen yort salaçaqbız, ä qalğannar aqçalata alırğa mömkin. Berkemne dä mäcbüri berqayda da küçermäyäçäklär”, - di atom energiäse federal'' agentlığı citäkçeseneñ yärdämçese İägor Konıyşev.
Möslim awılın küçerergä digän soraw 1993 yılda uq qabul itelgän bulsa da, menä 13 yıldan soñ ğına uñay xäl itelä başlağan ide, tağın berazğa tuqtap qaldı. Ütkän yılnıñ berençe dekaberendä Sergey Kirienko Çiläbe ölkäsenä çirattağı kilüendä Möslimne küçerü proyektı start alğan ide, berençe dürt xucalıq aqçalata subsidiä öçen sertifiqatlar alğan idelär. Şunıñ belän älegä bu programma tağın tuqtap qaldı. Küp ğailälärneñ subsidiä alasıları kilmi, çönki xäzer ber millionğa kvartira, yä bulmasa yort satıp alu mömkin tügel, ä zararlanğan Teça yılğasınnan ber yarım çaqrım yıraqlıqtağı Möslim stansiäsenä dä küçäseläre kilmi.
Rosatomnıñ citäkçese Sergey Kirienko soñğı kilüendä tiz arada Kön''yaq Ural atom stansiäsen tözep beterergä digän qararnı da iğlan itä. Bu Rusiäneñ energiä obyektların tözü buyınça general'' planına kertelgän, dide ul.
Bu stansiäne tözü 1991 yılda Çiläbe ölkäsendä referendum ütkärelep, xalıq qarşı bulğanğa tuqtatılğan ide. 15 yıl ütkäç, xalıqnıñ fikere belän qızıqsınmıyça, xökümät organnarı tiz arada tözeleşne yañadan başlap cibäräçäklär.
Luiza Zakircan, Çiläbe
