Accessibility links

Baradei süzen äytte, İrannı alda ni kötä?


22 Fivral Xalıqara Atom Energiä İdaräse İrannıñ atom programı turında xisabın iğlan itte. Anda İran BMOnıñ İminlek Şurası taläben ütämäde digän näticä yasalğan. İranğa uran baytuın tuqtatu öçen birelgän 2 ay waqıt çärşämbedä çıqtı. Tähran atom eşçänlegen däwam itäçägen belderde. İrannıñ atom programı tiräsendäge nizaq belän xäzer närsä bulaçaq?

Xalıqara Atom Energiä İdaräse başlığı Möxämmät Äl-Baradei üzeneñ xisabında härkemgä mäğlüm serne açtı: İran uran baytuın tuqtatmağan ğına tügel, kiresençä, arttırğan.

Bayıtılğan urannı häm tınıç häm xärbi maqsatlarda qullanıp bula. Räsmi Tähran üz programın fäqät tınıç maqsatlar öçen, dip äytsä dä, xalıqara cämäğätçelekneñ zur öleşe aña ışınamıy, İran yäşeren räweştä atom qoralı yasarğa mataşa dip şiklänä.

Baradeinıñ xisabı xäzer Berläşkän Millätlärneñ İminlek Şurasına cibäreläçäk. Şunan soñ dönyanıñ 6 qüätle ile İranğa qarata küreläse çaralarnı tikşerä başlayaçaq. Londondağı Strategik tikşerenülär institutı belgeçe Mark Fitzpatrick radiobızğa äytüençä, İranğa kiñräk çikläwlär kertelergä mömkin:

"İminlek Şurası yaña çikläwlär tikşerä başlayaçaq. 23 Dikäber qabul itelgän qararda, ägär İran 60 köndä taläpne ütämäsä, 41nçe matdä nigezendä östämä çaralar küreläçäk, dip özderep äytelgän ide. Bu iqtisadi çikläwlär digän süz" di Mark Fitzpatrick.

Dikäber qararında İminlek Şurası İranğa çiklängän külämdä çikläwlär kertkän ide. Şuranıñ daimi äzğaları Qıtay häm Rusiä qarşı bulu säbäple bäxäslär berniçä atna bardı. İran belän iqtisadi xezmättäşlege bulğan bu ike il, nizaqnı diplomatik yullar belän çişergä çaqıra.

Pekin belän Mäskäw bu yulı da İranğa qırıs çikläwlär kertergä birmäs dip uylıy Stockholmdağı Xalıqara tınıçlıq institutı belgeçe Shannon Kile:

"Beryaqtan kommersiä, ikençe yaqtan strategik säbäplärdän, alar İranğa qırıs çikläwlär kertergä telämiäçäk" di Shannon Kile.

Soñğı aylarda İranğa basım bolay da arttı. Quşma Ştatlar İran bankları, şul isäptän, Saderat bankı, terrorçılarğa yärdäm itä, dip alarnı çiklärgä tırışa. Qayber Yewropa bankları, şul isäptän, Credit Suisse, İran häm İran şirkätläre belän eşçänlegen kimette.

Belgeçlär fikerençä, monıñ işe çikläwlär kiläçäktä arta baraçaq. Basım artuğa qaramastan, İran atom eşçänlegennän kimetergä cıyınmıy.

"Älbättä, İran atom qoralın yasawğa yaqınaya başlasa, aña qarşı xärbi köç qullanu ixtimalı bar – Quşma Ştatlarmı, İzrail tarafınnannmı. Ämmä İrannıñ andıy qoralı 2009-2010 yılğa qädär bulmayaçaq, şuña kürä diplomatiä öçen äle waqıt bar" di Shannon Kile.

Amerikan räsmiläre dä İranğa qarata bar çaralar tikşerelä, ämmä älegä köç qullanu niäte yuq dip belderä. Çärşämbedä Germaniä räsmiläre Tähran belän söyläşülärne yañartu ixtimalın içqındırdı, läkin monıñ öçen Tährannıñ teläge kiräk dielde.

Londondağı Strategik tikşerenülär institutı belgeçe Mark Fitzpatrick, aldağı atnalarda ike yaqtan da diplomatik adımnar bulır dip farazlıy:

"İran, qayber şartlar belän, atom eşçänlegen tuqtatıp torırğa mömkin digän işarälär bar. İkençe yaqtan Quşma Ştatlar da, Tönyaq Korea kebek elekke doşmannarı belän eş itergä riza" di Mark Fitzpatrick.

Ul arada İrannıñ üzendä dä, Könbatış belän bu qarşılıq bezgä artıq qimmätkä töşmime digän borçular arta başladı. Şuşı atnada ber reformaçıl firqä, İran räsmilären, ilgä yaña çikläwlär kerttermäs öçen, BMO taläplären ütärgä çaqırdı.

Ali Ğilmi
XS
SM
MD
LG