Estonnar nigezdä salqın qanlı, poşmas xalıq sanala. Şulay da, alarnı çığırdan çığara torğan ber äyber bar, ul da bulsa – İnternet.
Estoniädä xalıqnıñ küpçelege bank xisapların, toraq çığımnarın, salım tüläw eşlären İnternet aşa başqara. İnternetka kerü mömkinlege här urında bar - zur şähärlärdä dä, awıllarda da. Xökümät utırışları inde küptän qäğäzsez ütä.
İlne texnologiä ölkäsendä iñ aldınğı itü xökümätneñ küptänge strategiäse bulıp tora. Bu strategiäne alğa sörüçelär öçen ilneñ atamasındağı "E" xärefe "elektron" digänne añlata.
Şuña kürä, näq menä Estonnarnıñ saylawlarnı berençe bulıp İnternet aşa ütkärüe – tabiği küreneş.
"Estoniädä saylawlarda qatnaşu däräcäse bik yuğarı tügel. Ä menä elektron xezmät kürsätü däräcäse yuğarı. Keşelär İnternetnı köndälek tormışta qullana. Şuña kürä, Ni öçen äle saylawlarnı da İnternet aşa ütkärmäskä, digän soraw tudı. Parlament äye bu mömkin digän qarar çığardı, häm bez anı ütkäräbez" di Estoniäneñ saylaw komissiäse wäkile Epp Maaten.
Bu sistem berençe tapqır 2005 yılda cirle saylawlarda sınaldı. Yewropa Şurası aña yuğarı bäyä birde. Xäzer menä il-küläm saylawlarda qullanıla.
Tärtibe bik ğadi. Här Estonnıñ şäxsi tanıqlığı bar. Aña sanaqta uqıla torğan mikro-çip urnaştırılğan.
Tawış birü öçen fäqät cirle räsmilärdän PİN yağni şäxsi san alırğa kiräk. Şunnan soñ tanıqlıq uqıy torğan caylanmanı sanaqqa totaştırasıñ da, wäs-säläm, sin watandaş wazifañnı ütärgä, tawış birergä äzer.
Epp Maaten süzlärençä, bu caylanma 6-8 euro tora. Läkin ägär öyeñdä sanağıñ, İnternetıñ yuq ikän, tanıqlığıñnı alıp berär cämäğät urınına barıp tawış birä alasıñ.
"İnternet xäzer här cirdä. Tanıqlıq uqıy torğan caylanma da bulsa, tawışnı här qayda birep bula – öydä, eş urınında, kitapxanädä. Andıy mömkinlek tudırğan banklar da bar. Qayda teliseñ, şunda tawış biräseñ" di Epp Maaten.
Älbättä, tawışların elekkeçä, qäläm belän qäğäzgä sızıp birergä teläwçelär, ğädättägeçä, saylaw urınnarına bara ala. Alar yäkşämbe 4 Mart könne açıq bulaçaq. 2005 yıl cirle saylawlardağı şikelle küp kenä estonnar şulay eşlär dä.
Ämmä Epp Maaten süzlärençä, İnternet, bigräk tä, yıraq töbäklärdä yäşägän keşel öçen, östämä mömkinlek bulıp tora. Alar salqın köndä qaydır barıp yörmiçä, öylärennän tawış birä ala.
"Uzğan saylawlarda utrawlarda yäşägän küp kenä keşelär İnternet aşa tawış birde. Dimäk, alar öçen bu uñaylıraq bulğan. Älbättä andıylarnıñ iñ kübe başqala Tallinnda, läkin anda ğına tügel, başqa töbäklärdä dä bar. Yağni, bu Tallinn ğına fenomenı tügel" di Epp Maaten.
Älegä Estoniä il-küläm saylawlarnı İnternet aşa ütkärä torğan berdän-ber il bulıp tora.
Şveitsariädä qayber kantonnarda cirle referendumnarda tawışnı İnternet aşa birep bula.
Bu sistem Yewropanıñ tağın berniçä ilendä sınaldı. Estoniä ürnägen xäzer dönyanıñ başqa illäre dä iğtibar belän küzätäçäk.
Ali Ğilmi
Estoniädä xalıqnıñ küpçelege bank xisapların, toraq çığımnarın, salım tüläw eşlären İnternet aşa başqara. İnternetka kerü mömkinlege här urında bar - zur şähärlärdä dä, awıllarda da. Xökümät utırışları inde küptän qäğäzsez ütä.
İlne texnologiä ölkäsendä iñ aldınğı itü xökümätneñ küptänge strategiäse bulıp tora. Bu strategiäne alğa sörüçelär öçen ilneñ atamasındağı "E" xärefe "elektron" digänne añlata.
Şuña kürä, näq menä Estonnarnıñ saylawlarnı berençe bulıp İnternet aşa ütkärüe – tabiği küreneş.
"Estoniädä saylawlarda qatnaşu däräcäse bik yuğarı tügel. Ä menä elektron xezmät kürsätü däräcäse yuğarı. Keşelär İnternetnı köndälek tormışta qullana. Şuña kürä, Ni öçen äle saylawlarnı da İnternet aşa ütkärmäskä, digän soraw tudı. Parlament äye bu mömkin digän qarar çığardı, häm bez anı ütkäräbez" di Estoniäneñ saylaw komissiäse wäkile Epp Maaten.
Bu sistem berençe tapqır 2005 yılda cirle saylawlarda sınaldı. Yewropa Şurası aña yuğarı bäyä birde. Xäzer menä il-küläm saylawlarda qullanıla.
Tärtibe bik ğadi. Här Estonnıñ şäxsi tanıqlığı bar. Aña sanaqta uqıla torğan mikro-çip urnaştırılğan.
Tawış birü öçen fäqät cirle räsmilärdän PİN yağni şäxsi san alırğa kiräk. Şunnan soñ tanıqlıq uqıy torğan caylanmanı sanaqqa totaştırasıñ da, wäs-säläm, sin watandaş wazifañnı ütärgä, tawış birergä äzer.
Epp Maaten süzlärençä, bu caylanma 6-8 euro tora. Läkin ägär öyeñdä sanağıñ, İnternetıñ yuq ikän, tanıqlığıñnı alıp berär cämäğät urınına barıp tawış birä alasıñ.
"İnternet xäzer här cirdä. Tanıqlıq uqıy torğan caylanma da bulsa, tawışnı här qayda birep bula – öydä, eş urınında, kitapxanädä. Andıy mömkinlek tudırğan banklar da bar. Qayda teliseñ, şunda tawış biräseñ" di Epp Maaten.
Älbättä, tawışların elekkeçä, qäläm belän qäğäzgä sızıp birergä teläwçelär, ğädättägeçä, saylaw urınnarına bara ala. Alar yäkşämbe 4 Mart könne açıq bulaçaq. 2005 yıl cirle saylawlardağı şikelle küp kenä estonnar şulay eşlär dä.
Ämmä Epp Maaten süzlärençä, İnternet, bigräk tä, yıraq töbäklärdä yäşägän keşel öçen, östämä mömkinlek bulıp tora. Alar salqın köndä qaydır barıp yörmiçä, öylärennän tawış birä ala.
"Uzğan saylawlarda utrawlarda yäşägän küp kenä keşelär İnternet aşa tawış birde. Dimäk, alar öçen bu uñaylıraq bulğan. Älbättä andıylarnıñ iñ kübe başqala Tallinnda, läkin anda ğına tügel, başqa töbäklärdä dä bar. Yağni, bu Tallinn ğına fenomenı tügel" di Epp Maaten.
Älegä Estoniä il-küläm saylawlarnı İnternet aşa ütkärä torğan berdän-ber il bulıp tora.
Şveitsariädä qayber kantonnarda cirle referendumnarda tawışnı İnternet aşa birep bula.
Bu sistem Yewropanıñ tağın berniçä ilendä sınaldı. Estoniä ürnägen xäzer dönyanıñ başqa illäre dä iğtibar belän küzätäçäk.
Ali Ğilmi