Accessibility links

Кайнар хәбәр

Aral suları, elekke yarlarına qaytırmı?


Üzbäkstan häm Qazaqstan çigendäge kibep baruçı Aral diñgezen, qotlaruğa yaña ömet tudı. Qazaqstan häm Dönya Bankı Aralnı bu faciğadañ qotqarır öçen qulğa-qul eşle başladı. Belgänegezçä, Aral awıl xucalığındağı yalğış säsät näticäsendä kibä başlağan ide. Dingezne tulılandıruçı yılğalarnıñ yünäleşe üzägertelde näticädä Aral yıl sayın kime bardı. Xällär bolay barsa, 2020 yılga Aral dingeze urınında qomlıq qına torıp qalır ide. Aralğa sularnı qaytaru proyektı, dingezne saqlap qalırğa yärdäm itärgä tieş.

Dönya Bankı, Aralnıñ suların qaytaru proektınıñ ikençe öleşe öçen Qazaqstan xökümätenä yaña kredit birde. 4 distä yıl däwamında Aral dingeze sularınıñ dürtän öç öleşen yuğalttı. Xökümät alıp barğan proyektlär näticäsendä, Tön yaq Aral sularınıñ 40 protsentın yañadañ qaytqan. Dingez tiräsendä yäşäyeş canlana başlağan. Proyekt öçen aqça tä’min itkän Dönya Bankınıñ törkem citäkçese Yup Stoutyesdik, torğızu eşlären urnında tikşerep qaytqan, ul andağı üzgäreşlär xaqında bolay äytte.

“Ägär sez Aral tiräsenä barıp, andagı balıqçılar belän söyläşägez, alar sezgä inde 2-3 yıl elek bulğan suğa muxtaçlıq, sunıñ kimüe, sälämätlekläre naçarayuı xaqında tügel, ä başqa närsälär tuırında söylärlär.”

Aral ni säbäle kibä başlağan soñ? Bu sorawğa cäwabnı Sovet çorında ezlärgä kiräk. 1960nçı yıllarda Sovet Xakimiäte, Qazaqstan häm Üzbäkstandağı mamıq basularına su kitertü maqsatı belän, aral diñgezenä qoyğan ike zur yılğa Amu Darya häm Sır-Därya sularınıñ yulın üzgärtkän ide. Näticädä Üzbäkstan, dönyada iñ küp mamıq citeşterüçe ilgä äwerelde. Läkin şul uq waqıtta bu uñış, Aral dingezenä tiskäre yuğıntı yasadı. Ul qoryı başladı.

BMO bu xälne, keşe qulu belän qılınğan iñ zur tabiğat faciğası dip atıy. Aralnıñ kibä başlawı töbäktäge tereklekkä dä zur ziyan kiterde, balıq häm qoşlarnıñ küp törläre yuqqa çıqtı, tabiği bio sistemadağı bäyläneşlär bozıldı. Balıqçılıq häm başqa eşlär betü säbäple meñlägän xalıq, yäşägän cirlärdän küçenep kitärgä mäcbür buldı.

Sovetlär Berlege tarqalğan çağında, 1990 yılğa, Aralnıñ ni barı 4tän ber üleşe genä qalğan ide. Soñğı 15 yılda anı bu faciğadañ qotqaru maqsatında törle çaralar kürelde. Üzäk aziä respublikaları qaznasınıñ 1 protsentlek öleşe bu proyektkä bülep birelde häm Aral sularıñ qaytaru eşçänlege öçen, millionlağan aqça sarıf itelde. Bu proyektlärneñ zur iğanäçeläre - Dönya bankı häm Azia Teraqqiyat bankı.

Şuşı proekt nigezendä , dingezne ikegä ayırğan 13 kilometr kiñlegendäge susaqlağıç tözelde. Nätiäcädä su bieklege artırılıp diñgez kiñräk cirgä cäyelde. Qazaqstan xäkümäte bu eş eş öçen Dönya Bankından 68 Million dollar alğan inde. Aralnıñ Qazaqstan yağındağı sunı qaytaru proektı uñışlı ütälde dip sanala, dingezdä bulğan su küläme 40 protsentkä artqan.

Aral yañadañ üz yarlarında qaytır dip ömetlänep bulmiy älbättä, çönki bu torğızu eşläre tulayım alğanda Aralnıñ tönyaq öleşenä genä qağıla, ä Aralnıñ könyaq Üzbäkstan öleşendä isä su haman kimep bara.

Aralnıñ zur öleşe Qazaqstan häm Üzbäkstanda bulsa da, bu proyektta üz wazifaların ütärgä tiyeşle tağı 3 il bar, Törkmänstan häm Aralğa qoyğan töp yılğalar aqqan Qırğızstan wä Taciqstan. Läkin bu biş däwlät, tabigi baylıqlarnı bülüşü eşendä urtaq tel taba almiy. Şulay da, Dönya Bankı yağınann Aral dingeze proyktın citäklägn Stoutyesdik, diñgez sularınıñ kimeyueneñ barsınada qağılaçağın töbäkdäge bu illärnen monı añlarga tieşlegenä basım yasıy.

“Bez äle bu mäsälä turında uylamadıq, sunı niçek büleşü turında tulı kileşü yuq äle. Şulay da söyläşülärdä tärräkiyät bar, kilüşügä ireşü öçen dä säyäsi yaqtañ teläk bulğanı añlaşıla.”

Xäzer inde Dönya Bankasınnañ alınğan 126 Million Dollarlıq kredit belän, ikençe ber su saqlangıç tözekländereläçäk, näticädä isä Heralsk portına sularnıñ qaytarıluwına ömetlänelä.

M.K.
XS
SM
MD
LG