«Qazan kütärelä häm .... cimerelä». Tatarstan yäşläre gazetası Qazan urtasında biş qatlı tulay toraqnıñ cimerelüwe häm andağı keşelärneñ yazmışları turındağı yazmanı menä şundıy isem astında bastırdı. Qazan başlığı üz xucalığındağı faciğadän soñ tuzuları citep tä, maxsus programmağa kertelmägän binalarğa iğtibar itte. Ul da küräseñ, Qazannıñ 1000 yıllığın yortlarnıñ tışqı yağın ağartıp qına qarşılarğa yarmağanlığın añlağandır, dip yazıp çıqtı bu atnada Tatarstan yäşläre. Älege mäqäläneñ avtorı, xäbärçe Liliä Söñğatullina toraqsız qalğan keşelärneñ xälen sürätäp birde. Rayon xaqimiätläre alarğa, Mayakovskiy isemendäge mädäniät yortında, waqıtlıça yäşäp torırğa şartlar tudırğan ide. Şuşı urınnı xäbärçe dä qarap qaytqan:
«İke zur zalda keşelär üz eşläre belän şögellänä ide, bala-çağa çabışıp yöri. Sport zalına yaqınça 50 karavat kertep tezgännär. Kümäkläşep utıruçı tatar apaları yanına kilep, tanıştıq. Barısı da diärlek SMU-13 oyışmasında buyawçı bulıp eşli. Bexetsez tulay toraqta qaysı 10, qaysı - 25 yıl yäşägän. «İşelep töşäsen böten keşe belde anı -- tüşämnän kisäkläp aqşar qoyıla, divardağı yarıqtan uram kürenä ide, dip söyli başladı apalar. Çirmeşännän kilgän Gölçirä apa da şuşı tulay toraqta 25 yıl yäşägän. Alay da, bu apa bik beterenmi. Üzemne bäxetle dip sanıym. İsän qaldıq iç, dip söyläde ul.»
Faciğa könne öydä bulıp ta, şaqtıy keşe isän qalğan. Alarnıñ härberse, üzläreneñ isän qalu şatlığı turında, xäbärçe Liliä Söñğatullinağa kilep söylägän. Näsimä xanımnıñ balaların koridor buylap barğanda ber ir keşe eläkterep qotqarğan. Fäniä Filipova isemle yalğız xatınnıñ 2 keçe ulları, idän ubılır aldınnan bülmälärenä kerep ölgergän. Ä menä kürşe qızları İlsöya, su tügärgä kitep, kire äylänep qaytmağan.
Mädinä äbineñ yazmışına gazetada ayıruça zur iğtibar birelä: «Mädinä äbi tumışı belän Apas rayonı, Çirmeşän awılınnan. 1931 yılğı bu äbi, suğış waqıtında awılda eşlägän. Şunnan anı yazmış Qazanğa kitergän. Monda da, nindi genä eşlärdä eşlämägän. Xezmät stajı 50 yıl. «Xezmät veteranı» häm üze äytmeşli «väyänni yılları»nnan başqa bütän bernärsäse dä yuq. Yaqın tuğannarı da, balaları da, üz fatirı da yuq. Mädinä äbi 12 kvadrat metrlı bülmädä yäşägän. Xäläkät bulğan könne ul bäräñge peşerep yörgän. Ülemneñ küzenä turı qarağan ul äbi bu xaqta «bäräñgem dä şul kileş qaldı, anda appetitım da betkän ide inde», dide. Alay ğına da tügel, ikençe könne xäräbälär yanına kilep, ul bülmäsenä yañadan kergän häm suıtqıçta qalğan it, qaymaq häm qaynatmasın alıp çıqqan. Ä bit teläsä qaysı mizgeldä bina işelep töşärgä mömkin. İt kisägen üz gomerennän qıybatraq isäpläsen öçen keşene küpme intekterergä kiräk ikän ul?» digän soraw quya Liliä Söñğatullina.
Bu yazma gazetanıñ sişämbe sanında basılıp çıqqan ide. Ä pänceşämbe könge sanda, şuşı mäqälägä qaytawaz dönya kürde. Layışta yäşäwçe ber ğailä, redaksiägä şaltıratıp, Mädinä äbine bik qızğanıp, üzlärenä çaqırırğa teläwläre turında xäbär itkän. Gazeta xäbärçese şuşı şaltıratudan soñ, “bar ul dönyada yaqşı keşelär, alar yortlar cimerelsä dä, qalaçaq” digän quanıçlı näticä yasıy. Bu yort cimerelü waqığası häm annan soñğı xällär turında küpçelek basmalar yazdı. Qaysısı -- çinovniklarğa şeltäle süzlär äytte, ikençeläre -- qorı xäbär genä citkerep tordı, öçençeläre -- mömkinlektän faydalanıp, kön-küreş problemaların kütärep çıqtı. Rayon xaqimiätennän başqa bütän yärdäm kürsätüçe turında ber genä gazeta da yazmadı. Ällä igelekle keşelär bulmağan, ällä bulıp ta, jurnalistlar alarni kürmi qalğan. Gazetalarnıñ iğtibar üzägendä Mäskäwdän kilgän däräcäle qunaqlarnıñ oçraşuları, äytkän süzläre, eş-gämälläre tordı. Sıra bäyrämenä qarşı alıp barılğan köräş çatqıları da matbuğat bitlärendä çağılıp kitte.
Watanım Tatarstan gazetası bu atnada xalıq sanın aluğa bağışlanğan ber aktual mäqälä bastırdı. «Bülengänne büre aşar» digän mäqäläneñ avtorı, Tatarstannıñ çittä yäşäwçe tatarlar belän elemtäse nıq bulmawı turında borçılıp yazdı. Tömändä yäki Ästerxandağı tatarlar ayırım berämlek itep terkälsälär, närsägä ireşäçäk, digän sorawğa da cawap birä.
«Moña qarata üz waqıtında Ş.Märdcäni xäzrätläre: «İ, mesken, sineñ kem ikänlegeñne din häm milläteñ doşmanı belmäsä ide, sin teläsä kem bulıp yazıla alır ideñ»,- digän. Çınlap, kem bulıp ayırılsaq ta, bezneñ kem ikänlegebezne anda yäşäwçe urıslar barıber belä. Ägär dä inde mäsäläneñ säyäsi yağına kilsäk, bez ale ber yodrıq bulıp xäräkät itep tä, üzebezgä kiräkle budjet aqçasın ala almıybız. Ä azçılıqnı täşkil itkän törkemnär san alu öçen qaydan aqça alırbız dip uylıy ikän soñ? Min monı añlamım häm säyäsi berqatlılıq itep bäyälim.»
Watanım Tatarstan gazetasında çığış yasağan avtor iğtibarnı Başqortostandağı tatarlarğa taba da yünältä. Anıñ fikerençä, Mäskäwneñ tatarnı tarqatuğa, köçsezländerügä yunältelgän säyäsätenä Başqortostannıñ säyäsi şovinistları turıdan-turı quşılğan. Alar anda yäşäwçe mişär häm tiptärlärne başqort milläteneñ etnografik törkemnäre itep iğlan itügä ük barıp citte. Tatar milläte, bezneñ elita, bu säyäsätkä cawap qaytarırğa burıçlı»- dip yazdı Watanım Tatarstan.
Республика Татарстан gazetasında, bu atnada, «Älifbam, dustım häm doşmanım minem» digän baş astında Rafael Mirğazizovnıñ mäqäläse basılıp çıqtı. Avtor kompyutorlarnı tatarlaştıru häm latin grafikasın kertü turında uy-fikerläre belän urtaqlaşa. Mäqälädä süz, kompyutorlarğa tatarça xäreflärne quyuçı häm başqa programmalar әzerläwçe belgeçlär törkeme turında bara. Fännär Akademiäse häm Qazan Däwlät Universitetı qarşında eşlägän «Şäkli fähem», yağni «Yasalma intellekt» isemle laboratoriäneñ citäkçese -- Cäwdät Söläymanov. Bu törkemne «Sälät» fondı iseme belän dä yörtälär. «Şäkli fähem», Tatarstanda eşläwçe här oyışmada tatarça xäreflär bulırğa tieş dip, programmasın mäcbüri räweştä böten keşeğä quydırmaqçı, dip yaza Räfael Mirgazizov. Avtor, Söläymänov törkemen, monopolist buluda gäyepli. Şul uq waqıtta ul, tatar kompyuter programmaların äzerläwçe tağın ber törkem turında da yaza. Qazan texnik universitet wäkillärennän torğan älege törkem tatar häm çuwaş xäreflären, başqa softlarnı kompyuterlarğa quya ala. Rafael Mirgazizov niçek itep İnternetta tatar xerefleren ezläwe turında da yaza:
«Tatar xäreflären tabırğa digän boyırıq birgäç, Yandex ezläw maşinası 13 bäyläneş yulın kürsätte. Mäsälän www.tatar.kz säxifäsendä Qazaxstandağı millättäşebez Şamil Sagautdinov xäreflärne buşlay täqdim itä. Başqa ezläw sistemaları aşa da tatar drayverlarına çığıp bula. Mordowiädäge «Tatar gazetası» xucası İrek Bikkinin da, milli tekstlarnı uqırğa mömkinlek birä. Şuşı uq bäyläneşlär isemlegendä www.mtss.ru digän, Mäskäw tatar studentlar cıyılışı yasağan İnternet säxifäsen dä tabıp buldı. Tügäräk öställärneñ bersendä, min, böten tatar softların berläştergän säxifä yasawda qatnaşırğa äzermen dip äytkän idem. Ämma täqdimemne qabul itüçe häm añlawçı bulmadı.»
Rafael Mirgazizov yazuınça, mäsäläneñ tağın ber yağı bar, tatar telen Microsoft programmalarına kertü öçen, bu şirkät belän berkem dä citdi söyläşülär alıp barmıy älegä. Çönki, Tatarstannıñ latinğa küçü yäki küçmäwe haman da tögäl bilgele tügel, dip yazılğan Республика Татарстан gazetasınıñ sişämbe sanında.
İdel jurnalınıñ april sanında moña qadär basılğan «Bez tatar xalqı» dip isemlängän, ğalim Damir İsxakov belän aktual äñgämäneñ däwamı basılıp çıqtı. Söyläşü ber niçä öleşkä bülengän, alar «Noğaylarğa qayda ul uñay?», «Bezgä xäzer här tatar qaderle», «Räsäy digän ildä yäşäw», «Tatar xalqı häm tatar xolqı», «Ielgän başnı da qılıç kisä» dip isemlängän. Soñğı kisäktä, bolay dip äytelä:
«Qor'ändä şundıy fiker bar. Doşman sine bik qatı qıssa, köçeñ citmäsä, tezlänergä dä yarıy. Ämma tezlängän waqıtta doğañnı uqıp, qiblağa qarap tezlänergä tieşseñ. Çınlıqta bu doşmañğa buysınmaw digän süz bit inde. Bäxetsezlekkä, xalqıbız yış qına qiblasın uylamıyça tezlänä. Bezneñ citäkçelärgä dä citmi bu äyber. Çigenergä uylıysıñ ikän, xalıqqa turından turı möräcäğät itärgä tieşseñ. Xalıq şunı añlasa, bu inde qiblağa qarap tezlänü bula.»
Äñgämäne tämamlap, Räfiq Yunıs, tatarnı ike rät itep tezü tırışlıqların millätneñ can turısına töbälgän mäsälä, digän näticä yasıy.
Küzätüneñ axırında 19 may, Tatarstan matbuğatı könenä bağışlap ütkärelgän «Bällür qäläm» icat bäygeseneñ näticäläre turında.
Tanılğan jurnalist Marsel Zäripov citäkçelegendäge juri berniçä tarmaqta ciñüçelärne bilgeläde. Alar arasında Tatarstandağı xäbärçelär genä tügel, böten tatar dönyasına xezmät itüçe jurnalistlar häm basmalar da bar. Tatar xalqınıñ telen, mädäniäten, traditsiälären saqlaw öçen nominatsiäsendä İjaudağı «Yañarış» tatar-başqort gazetası, Yekaterinbur televidenieseneñ «Minem ilem» tapşıruwı, «Tatarstan» radiosınıñ «Näsel tamırları» programması ciñüçe dip tabıldı. Samardağı «Berdämlek» gazetası häm Perm ölkäseneñ Barda rayonında çığuçı «Tañ» gäcite dä juri tarafınnan maxsus bilgelänep ütte. Tatarstanda eşläwçe qäläm iäläre belän ber rättän, «Jurnalistikada isem» digän büläkne «Tatar-İnform» agentlığınıñ Mäskäwdäge xäbärçese Näzifä Kärimova da alaçaq. «Bällür qäläm» bülägen tapşıru Tatarstan matbuğatı könenä bağışlanağan tantanada bulaçaq.
Matbuğat küzätüwen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde
«İke zur zalda keşelär üz eşläre belän şögellänä ide, bala-çağa çabışıp yöri. Sport zalına yaqınça 50 karavat kertep tezgännär. Kümäkläşep utıruçı tatar apaları yanına kilep, tanıştıq. Barısı da diärlek SMU-13 oyışmasında buyawçı bulıp eşli. Bexetsez tulay toraqta qaysı 10, qaysı - 25 yıl yäşägän. «İşelep töşäsen böten keşe belde anı -- tüşämnän kisäkläp aqşar qoyıla, divardağı yarıqtan uram kürenä ide, dip söyli başladı apalar. Çirmeşännän kilgän Gölçirä apa da şuşı tulay toraqta 25 yıl yäşägän. Alay da, bu apa bik beterenmi. Üzemne bäxetle dip sanıym. İsän qaldıq iç, dip söyläde ul.»
Faciğa könne öydä bulıp ta, şaqtıy keşe isän qalğan. Alarnıñ härberse, üzläreneñ isän qalu şatlığı turında, xäbärçe Liliä Söñğatullinağa kilep söylägän. Näsimä xanımnıñ balaların koridor buylap barğanda ber ir keşe eläkterep qotqarğan. Fäniä Filipova isemle yalğız xatınnıñ 2 keçe ulları, idän ubılır aldınnan bülmälärenä kerep ölgergän. Ä menä kürşe qızları İlsöya, su tügärgä kitep, kire äylänep qaytmağan.
Mädinä äbineñ yazmışına gazetada ayıruça zur iğtibar birelä: «Mädinä äbi tumışı belän Apas rayonı, Çirmeşän awılınnan. 1931 yılğı bu äbi, suğış waqıtında awılda eşlägän. Şunnan anı yazmış Qazanğa kitergän. Monda da, nindi genä eşlärdä eşlämägän. Xezmät stajı 50 yıl. «Xezmät veteranı» häm üze äytmeşli «väyänni yılları»nnan başqa bütän bernärsäse dä yuq. Yaqın tuğannarı da, balaları da, üz fatirı da yuq. Mädinä äbi 12 kvadrat metrlı bülmädä yäşägän. Xäläkät bulğan könne ul bäräñge peşerep yörgän. Ülemneñ küzenä turı qarağan ul äbi bu xaqta «bäräñgem dä şul kileş qaldı, anda appetitım da betkän ide inde», dide. Alay ğına da tügel, ikençe könne xäräbälär yanına kilep, ul bülmäsenä yañadan kergän häm suıtqıçta qalğan it, qaymaq häm qaynatmasın alıp çıqqan. Ä bit teläsä qaysı mizgeldä bina işelep töşärgä mömkin. İt kisägen üz gomerennän qıybatraq isäpläsen öçen keşene küpme intekterergä kiräk ikän ul?» digän soraw quya Liliä Söñğatullina.
Bu yazma gazetanıñ sişämbe sanında basılıp çıqqan ide. Ä pänceşämbe könge sanda, şuşı mäqälägä qaytawaz dönya kürde. Layışta yäşäwçe ber ğailä, redaksiägä şaltıratıp, Mädinä äbine bik qızğanıp, üzlärenä çaqırırğa teläwläre turında xäbär itkän. Gazeta xäbärçese şuşı şaltıratudan soñ, “bar ul dönyada yaqşı keşelär, alar yortlar cimerelsä dä, qalaçaq” digän quanıçlı näticä yasıy. Bu yort cimerelü waqığası häm annan soñğı xällär turında küpçelek basmalar yazdı. Qaysısı -- çinovniklarğa şeltäle süzlär äytte, ikençeläre -- qorı xäbär genä citkerep tordı, öçençeläre -- mömkinlektän faydalanıp, kön-küreş problemaların kütärep çıqtı. Rayon xaqimiätennän başqa bütän yärdäm kürsätüçe turında ber genä gazeta da yazmadı. Ällä igelekle keşelär bulmağan, ällä bulıp ta, jurnalistlar alarni kürmi qalğan. Gazetalarnıñ iğtibar üzägendä Mäskäwdän kilgän däräcäle qunaqlarnıñ oçraşuları, äytkän süzläre, eş-gämälläre tordı. Sıra bäyrämenä qarşı alıp barılğan köräş çatqıları da matbuğat bitlärendä çağılıp kitte.
Watanım Tatarstan gazetası bu atnada xalıq sanın aluğa bağışlanğan ber aktual mäqälä bastırdı. «Bülengänne büre aşar» digän mäqäläneñ avtorı, Tatarstannıñ çittä yäşäwçe tatarlar belän elemtäse nıq bulmawı turında borçılıp yazdı. Tömändä yäki Ästerxandağı tatarlar ayırım berämlek itep terkälsälär, närsägä ireşäçäk, digän sorawğa da cawap birä.
«Moña qarata üz waqıtında Ş.Märdcäni xäzrätläre: «İ, mesken, sineñ kem ikänlegeñne din häm milläteñ doşmanı belmäsä ide, sin teläsä kem bulıp yazıla alır ideñ»,- digän. Çınlap, kem bulıp ayırılsaq ta, bezneñ kem ikänlegebezne anda yäşäwçe urıslar barıber belä. Ägär dä inde mäsäläneñ säyäsi yağına kilsäk, bez ale ber yodrıq bulıp xäräkät itep tä, üzebezgä kiräkle budjet aqçasın ala almıybız. Ä azçılıqnı täşkil itkän törkemnär san alu öçen qaydan aqça alırbız dip uylıy ikän soñ? Min monı añlamım häm säyäsi berqatlılıq itep bäyälim.»
Watanım Tatarstan gazetasında çığış yasağan avtor iğtibarnı Başqortostandağı tatarlarğa taba da yünältä. Anıñ fikerençä, Mäskäwneñ tatarnı tarqatuğa, köçsezländerügä yunältelgän säyäsätenä Başqortostannıñ säyäsi şovinistları turıdan-turı quşılğan. Alar anda yäşäwçe mişär häm tiptärlärne başqort milläteneñ etnografik törkemnäre itep iğlan itügä ük barıp citte. Tatar milläte, bezneñ elita, bu säyäsätkä cawap qaytarırğa burıçlı»- dip yazdı Watanım Tatarstan.
Республика Татарстан gazetasında, bu atnada, «Älifbam, dustım häm doşmanım minem» digän baş astında Rafael Mirğazizovnıñ mäqäläse basılıp çıqtı. Avtor kompyutorlarnı tatarlaştıru häm latin grafikasın kertü turında uy-fikerläre belän urtaqlaşa. Mäqälädä süz, kompyutorlarğa tatarça xäreflärne quyuçı häm başqa programmalar әzerläwçe belgeçlär törkeme turında bara. Fännär Akademiäse häm Qazan Däwlät Universitetı qarşında eşlägän «Şäkli fähem», yağni «Yasalma intellekt» isemle laboratoriäneñ citäkçese -- Cäwdät Söläymanov. Bu törkemne «Sälät» fondı iseme belän dä yörtälär. «Şäkli fähem», Tatarstanda eşläwçe här oyışmada tatarça xäreflär bulırğa tieş dip, programmasın mäcbüri räweştä böten keşeğä quydırmaqçı, dip yaza Räfael Mirgazizov. Avtor, Söläymänov törkemen, monopolist buluda gäyepli. Şul uq waqıtta ul, tatar kompyuter programmaların äzerläwçe tağın ber törkem turında da yaza. Qazan texnik universitet wäkillärennän torğan älege törkem tatar häm çuwaş xäreflären, başqa softlarnı kompyuterlarğa quya ala. Rafael Mirgazizov niçek itep İnternetta tatar xerefleren ezläwe turında da yaza:
«Tatar xäreflären tabırğa digän boyırıq birgäç, Yandex ezläw maşinası 13 bäyläneş yulın kürsätte. Mäsälän www.tatar.kz säxifäsendä Qazaxstandağı millättäşebez Şamil Sagautdinov xäreflärne buşlay täqdim itä. Başqa ezläw sistemaları aşa da tatar drayverlarına çığıp bula. Mordowiädäge «Tatar gazetası» xucası İrek Bikkinin da, milli tekstlarnı uqırğa mömkinlek birä. Şuşı uq bäyläneşlär isemlegendä www.mtss.ru digän, Mäskäw tatar studentlar cıyılışı yasağan İnternet säxifäsen dä tabıp buldı. Tügäräk öställärneñ bersendä, min, böten tatar softların berläştergän säxifä yasawda qatnaşırğa äzermen dip äytkän idem. Ämma täqdimemne qabul itüçe häm añlawçı bulmadı.»
Rafael Mirgazizov yazuınça, mäsäläneñ tağın ber yağı bar, tatar telen Microsoft programmalarına kertü öçen, bu şirkät belän berkem dä citdi söyläşülär alıp barmıy älegä. Çönki, Tatarstannıñ latinğa küçü yäki küçmäwe haman da tögäl bilgele tügel, dip yazılğan Республика Татарстан gazetasınıñ sişämbe sanında.
İdel jurnalınıñ april sanında moña qadär basılğan «Bez tatar xalqı» dip isemlängän, ğalim Damir İsxakov belän aktual äñgämäneñ däwamı basılıp çıqtı. Söyläşü ber niçä öleşkä bülengän, alar «Noğaylarğa qayda ul uñay?», «Bezgä xäzer här tatar qaderle», «Räsäy digän ildä yäşäw», «Tatar xalqı häm tatar xolqı», «Ielgän başnı da qılıç kisä» dip isemlängän. Soñğı kisäktä, bolay dip äytelä:
«Qor'ändä şundıy fiker bar. Doşman sine bik qatı qıssa, köçeñ citmäsä, tezlänergä dä yarıy. Ämma tezlängän waqıtta doğañnı uqıp, qiblağa qarap tezlänergä tieşseñ. Çınlıqta bu doşmañğa buysınmaw digän süz bit inde. Bäxetsezlekkä, xalqıbız yış qına qiblasın uylamıyça tezlänä. Bezneñ citäkçelärgä dä citmi bu äyber. Çigenergä uylıysıñ ikän, xalıqqa turından turı möräcäğät itärgä tieşseñ. Xalıq şunı añlasa, bu inde qiblağa qarap tezlänü bula.»
Äñgämäne tämamlap, Räfiq Yunıs, tatarnı ike rät itep tezü tırışlıqların millätneñ can turısına töbälgän mäsälä, digän näticä yasıy.
Küzätüneñ axırında 19 may, Tatarstan matbuğatı könenä bağışlap ütkärelgän «Bällür qäläm» icat bäygeseneñ näticäläre turında.
Tanılğan jurnalist Marsel Zäripov citäkçelegendäge juri berniçä tarmaqta ciñüçelärne bilgeläde. Alar arasında Tatarstandağı xäbärçelär genä tügel, böten tatar dönyasına xezmät itüçe jurnalistlar häm basmalar da bar. Tatar xalqınıñ telen, mädäniäten, traditsiälären saqlaw öçen nominatsiäsendä İjaudağı «Yañarış» tatar-başqort gazetası, Yekaterinbur televidenieseneñ «Minem ilem» tapşıruwı, «Tatarstan» radiosınıñ «Näsel tamırları» programması ciñüçe dip tabıldı. Samardağı «Berdämlek» gazetası häm Perm ölkäseneñ Barda rayonında çığuçı «Tañ» gäcite dä juri tarafınnan maxsus bilgelänep ütte. Tatarstanda eşläwçe qäläm iäläre belän ber rättän, «Jurnalistikada isem» digän büläkne «Tatar-İnform» agentlığınıñ Mäskäwdäge xäbärçese Näzifä Kärimova da alaçaq. «Bällür qäläm» bülägen tapşıru Tatarstan matbuğatı könenä bağışlanağan tantanada bulaçaq.
Matbuğat küzätüwen Azatlıq radiosı öçen Qazannan Bikä Timerova äzerläde