Latin grafikası tıyılaçaqmı? Tatarstan matbuğatında iñ zur tawış quptarğan tema -- Rusiä Dumasınıñ tellär turındağı qanunğa mäğlüm tözätmäne kertüwe bulğandır. «Milli tübänsetü köne, Rusiä xalıqlarınıñ qabat ölkän abzıyları barlıqqa kilde» digän bäyä birde bu xälgä Восточный экспресс gazetası. Mäğlüm bulğança, böten milli yazular kiril xäreflärenä nigezlänergä tieş digän häm 8 tapqır täqdim itelgän şuşı tözätmä çärşämbe könne Dumada, berençe uqılışta qabul ütelğän ide. Tatarstannan saylanğan deputatlar moña qomaçaw itä almağan. Восточный экспресс xäbär itüwençä, Fändäs Safiullin häm Nail Qadırov bu tözätmägä kisken qarşı çıqqan. Färidä Ğäynullina, Flera Ziätdinova, İvan Graçev, Nikolay Morozov, ğomümän, tawış birüdä qatnaşmağan. Säyäsi xäräkätlärdän SPS häm Yabloko ğına, milli mäsälälärdä basım yasarğa yaramıy dip, çığış yasağan. Gazetanıñ da bu wäzğiätkä üz qaraşı bar:
«Bez latin patriotları bulmasaq ta, yazunı bilgeläw xalıqnıñ üz eşe ikänen añlıybız. Duma deputatları, monan faşizm ise kilä dip uylamıy mikän? Şuşı, milli tübänsetü könendä,bez, Tatarstan elitası wäkilläreneñ iñ qatlawlı çorlarda respublikanı yaqlarğa aşıqmağanın añladıq. Tatarstan Prezidentı futbol çempionatı turında fikeren beldergändä, näq menä şularğa işärä itkänder. Rusiä isemennän çığış yasağan qapqaçı Ruslan Niğmätullin, cılı urınnarda utırğan qayberäwlärgä qarağanda, xalıqqa häm respublikağa kübräk fayda kiterä, dip sanıy Prezident.»
Tatar gäzitläre üz fikerlären ällä bastırıp ölgermäde, ällä bu xäbärne işetmi qaldı. Watanım Tatarstan, Şähri Qazan, Mädäni comğa gäzitläreneñ yaña sannarında bu xaqta ber süz dä bulmadı. Tatarstan yäşläre gäziteneñ şimbä sanında ğına «Awıznı tomalıylar» digän yazma dönya kürde. Riman Ğilemxanov anda bolay yazdı:
«Xalıqqa nindi xäref belän yazırğa ikänen mäcbüri quyğan xökümät demokratik reforma ütkärergä sälätleme? Xärefne tıyğan citäkçelek tora-bara awıznı da tomalamasmı? Bik mömkin. Şul uq Dumada säyäsi ekstremizmğa qarşı köräş turında qanun ämälläp yatalar. Bälki, andıy qanun kiräkter. Tik «säyäsi ekstremizmğa» närsäne kerterlär bit, wät mäsälä! Bälki, Däwlät säyäsätennän riza bulmıy uramğa çığularnı, piket, miting, demonstratsiälärne dä tıya başlarlar?»
“İnde qanunnıñ kiläçäge nindi bulır?”- digän sorawğa gäzitlärdä törle-törle cawap birelde. Tatarstan deputatı Marat Ğaliev fikerençä, qanun qabul itelsä, yäşerten äyber tatlı bula digän farazdan çığıp, yäşlär arasında latinça yazu modağa keräçäk. Duma deputatı Fändäs Safiullin, qanun 2-3 uqılışta da, Federatsiä Şurasında da, Rusiä Prezidentı tarafınnan da qabul iteler dip sanıy. Tatarstan parlamentı wäkile Räzil Wäliev, ägär qanun ütsä, xalıqara mäxkämägä möräcäğät itäçäkbez, dip belderä.
Latin grafikasın tıya torğan qanun xaqındağı söyläşülär kiläse atnada da aktual' bulır dip farazlana. Çınnan da şulay bulırmı, alğa taba kürerbez. Ä xäzer, atna däwamında tikşerelgän başqa temalarğa da tuqtalıp kitik.
Här tatar gäzitendä, bu könnärdä, ütkän atna axırında uzğan yazuçılar qorıltayı xaqında yazmalar basıldı. Mädäni comğa gäzitendä «Ädip qäläme xalıqqa xezmät itsen» digän isem astında Mintimer Şäymievneñ qorıltayda yasağan çığışı dönya kürde. Şähri Qazan gäziteneñ «İlhamiät» quşımtasında Rämis Äymätneñ qorıltay barışı turında külämle yazması dönya kürde. Anda ul “yazuçılarnıñ elekke yıllardağı kebek üzgäreşlär buluwına ışanıçı yuq inde, ämma ömet yäşi ele, dip yazdı. Watanım Tatarstan gäzitendä qorıltay tä'sirläre belän Asiä Yunusova büleşte. «Qäläm ähele äle qäderdä» digän yazmasında ul, yazuçılarğa maqtaw süzlären äytä, tatar ädäbiäte yañadan qolaç cäya başladı mällä, digän soraw quya häm qayber kimçelekle yaqlarğa da iğtibar itä:
«Qayçandır qorıltaylarğa ciyılğan ädiplär ädäbiättäge zur problemalar xaqında baş watqan. Bu qorıltayğa ciyılğan yazuçılarnı ädäbiätkä qağılışlı problemalar bötenläy qızıqsındırmadı kebek. Alar tormış waqlıqlarınnan kütärelä almıyça azaplandı. Äytik, beräwne Watanım Tatarstan gazetasında nindider bäyrämdä şiğır uqu kebek “xezmät batırlığın” çağıldırmawıbız borçısa, ikençelärenä Mädäni comğa gäzitendä bit tutırıp mäqälä yazular oşamıy ikän. Tel cähätennän dä yazuçılarnıñ äsärlärenä däğwälär şaqtıy bulır ide dä bit, bu xaqta qorıltayda başlanğan söyläşüne kütärep aluçı ğına bulmadı.»
Urıs telendä çığuçı basmalardan barı tik Восточный экспресс gazetası ğına yazuçılar qorıltayı turında täfsilläp yazıp çıqtı. Şuşı uq basmada bu atnada Rafael Xäkimneñ «Kem sin tatar?» digän şälkemenä qaytawazlar da dönya kürde. Gazeta xäbärçeläre redaktsiägä kilgän ike xatnı häm internet säxifälärendä äytegän fikerlärne tuplap, uquçılar iğtibarına täqdim itte. Qaysıberläre avtorğa räxmätlär uqiy, anı xuplıy, ikençeläre isä, tänqit uqların yawdıra. Irınbur ölkäsendä yäşäwçe Färit Nogımanov Xäkimov mäqäläsen tın almıyça uqıp çıqtım, dip yaza. Berdämlek turında Färit äfändeneñ dä uylanğanı bar ikän:
«Min awılda yäşäwçe ber gazeta xäbärçese. Mine dä tatarnı borçığan problemalar xafağa sala. Baştaraq, bälkem berdmälek bulmaw mäsäläse miña ğına şulay kisken kürenä dip, şiklänep quyğanım buldı. Yuq ikän, xaqlı Rafael Xäkimov, xaqlı. Ul söylägän äyberlär, bezdä dä, çağılış taba. Bezneñ rayonda başqortlar, qazaxlar yäşi. Ämma tatarlar, şul isäptän mişärlär dä, küpçelekne täşkil itä. Här awılnıñ üz söyläme, üz täkäberlege. Ber berebezdän kölärgä, mısqıl itärgä yaratabız. Näticädä, küpçelekne täşkil itsäk tä, ölkäneñ qanun çığaru cıyılışına ber keşene dä saylıy almadıq. Rafael Xäkimgä, şuşı açı häm ğädel süzläre öçen räxmät äytäm» — dip yazğan Irınburda yäşäwçe millätäşebez Färit Noğımanov.
Şuşında uq «Kem sin tatar?» digän mäqälägä tänqıt süzläre dä basıldı. Rafael Xäkimneñ islam dine turındağı fikerläre belän riza bulmawçılar, üz yazuların tatar internet säxifälärendä qaldırıp kitkän. Üzen tarixçı, fälsäfäçe dip tanıştırğan Ğali efände, avtornıñ, cädidçelek, Tatarstannıñ islam dönyasındağı urını xaqındağı fikerläre belän kileşmi. Ğali äfände Rafael Xäkimne, kübesençä Qor’ännän özeklärne kitergändä, tögälsezleklär cibärüdä gäyepli. Qayseberläre -- Xäkimovıñ din turındağı mäqäläsendä möselmannarğa qarata äytelgän süzlärğä räncülären belderğän. “Kerpe” dip imzalanğan yazuda, möselman xatın-qızlarınıñ kienü räweşenä tel tidermägez, dip ätelä. Şunda uq, Färit isemle keşe, tatardağı islam liberal, tärräqiy, dip Räfael Xäkim fikerlären küwätläp çığa. Ämma Rinat isemle keşe anıñ belän kileşmi. İslam qayda da islam ul. Ä bez, başqalar belän çağıştırğanda, yaqşıraq, tekäräk digän süz artında şovinistik xislär yäşerengän, digän kisken belderü yasıy. Şulay itep Rafael Xäkim mäqälälären tikşerü däwam itä, anıñ barışı belän aldağı matbuğat küzätülärendä tanıştırırbız.
Gazeta bitlärendä bu atnada yazuçı Mirğaziän Yunısnıñ yubiley çaraları da çağılış taptı. Här tatar basması diärlek, şuşı üzençälekle avtornıñ icatına bağışlanğan mäqälälär bastırdı. Mädäni comğa gäzitendä Rabit Batullanıñ «Teatrnıñ öç subayı» digän külämle mäqäläse dönya kürde. Bu yazma Prazat İsänbät, Ayaz Ğiläcev häm Marsel Sälimcanov kebek zur şäxeslärgä bağışlandı.
Saban tuyları teması da gäzitlärdä kiñ yaqtırtıldı. Watanım Tatarstan häm Mädäni comğa gäzitläreneñ berençe bitlärendä Saban tuyı küreneşläre urın aldı. Şuşı bäyräm turındağı şiğerlär basıldı. Watanım Tatarstan gäzitendä, mäsälän, Alekseyeskiy rayonda yäşäwçe Şäwkät Qamalovnıñ icat cimeşe dönya kürde. Anda mondıy yullar da bar:
Basularda barğan yazğı köräş Küçkän bügen cäyge alanğa. Kemder ciñä, kemder ciñelsä dä Ottıruçılar yuq bügen anda.
Sabantuylar öçen yuq çit-yatlar, Üz itä ul barlıq ömmätne, Sabantuylar yöri illär gizep, Berläştep tatar milläten.
Matbuğat küzätuwen Bikä Timerova äzerläde
«Bez latin patriotları bulmasaq ta, yazunı bilgeläw xalıqnıñ üz eşe ikänen añlıybız. Duma deputatları, monan faşizm ise kilä dip uylamıy mikän? Şuşı, milli tübänsetü könendä,bez, Tatarstan elitası wäkilläreneñ iñ qatlawlı çorlarda respublikanı yaqlarğa aşıqmağanın añladıq. Tatarstan Prezidentı futbol çempionatı turında fikeren beldergändä, näq menä şularğa işärä itkänder. Rusiä isemennän çığış yasağan qapqaçı Ruslan Niğmätullin, cılı urınnarda utırğan qayberäwlärgä qarağanda, xalıqqa häm respublikağa kübräk fayda kiterä, dip sanıy Prezident.»
Tatar gäzitläre üz fikerlären ällä bastırıp ölgermäde, ällä bu xäbärne işetmi qaldı. Watanım Tatarstan, Şähri Qazan, Mädäni comğa gäzitläreneñ yaña sannarında bu xaqta ber süz dä bulmadı. Tatarstan yäşläre gäziteneñ şimbä sanında ğına «Awıznı tomalıylar» digän yazma dönya kürde. Riman Ğilemxanov anda bolay yazdı:
«Xalıqqa nindi xäref belän yazırğa ikänen mäcbüri quyğan xökümät demokratik reforma ütkärergä sälätleme? Xärefne tıyğan citäkçelek tora-bara awıznı da tomalamasmı? Bik mömkin. Şul uq Dumada säyäsi ekstremizmğa qarşı köräş turında qanun ämälläp yatalar. Bälki, andıy qanun kiräkter. Tik «säyäsi ekstremizmğa» närsäne kerterlär bit, wät mäsälä! Bälki, Däwlät säyäsätennän riza bulmıy uramğa çığularnı, piket, miting, demonstratsiälärne dä tıya başlarlar?»
“İnde qanunnıñ kiläçäge nindi bulır?”- digän sorawğa gäzitlärdä törle-törle cawap birelde. Tatarstan deputatı Marat Ğaliev fikerençä, qanun qabul itelsä, yäşerten äyber tatlı bula digän farazdan çığıp, yäşlär arasında latinça yazu modağa keräçäk. Duma deputatı Fändäs Safiullin, qanun 2-3 uqılışta da, Federatsiä Şurasında da, Rusiä Prezidentı tarafınnan da qabul iteler dip sanıy. Tatarstan parlamentı wäkile Räzil Wäliev, ägär qanun ütsä, xalıqara mäxkämägä möräcäğät itäçäkbez, dip belderä.
Latin grafikasın tıya torğan qanun xaqındağı söyläşülär kiläse atnada da aktual' bulır dip farazlana. Çınnan da şulay bulırmı, alğa taba kürerbez. Ä xäzer, atna däwamında tikşerelgän başqa temalarğa da tuqtalıp kitik.
Här tatar gäzitendä, bu könnärdä, ütkän atna axırında uzğan yazuçılar qorıltayı xaqında yazmalar basıldı. Mädäni comğa gäzitendä «Ädip qäläme xalıqqa xezmät itsen» digän isem astında Mintimer Şäymievneñ qorıltayda yasağan çığışı dönya kürde. Şähri Qazan gäziteneñ «İlhamiät» quşımtasında Rämis Äymätneñ qorıltay barışı turında külämle yazması dönya kürde. Anda ul “yazuçılarnıñ elekke yıllardağı kebek üzgäreşlär buluwına ışanıçı yuq inde, ämma ömet yäşi ele, dip yazdı. Watanım Tatarstan gäzitendä qorıltay tä'sirläre belän Asiä Yunusova büleşte. «Qäläm ähele äle qäderdä» digän yazmasında ul, yazuçılarğa maqtaw süzlären äytä, tatar ädäbiäte yañadan qolaç cäya başladı mällä, digän soraw quya häm qayber kimçelekle yaqlarğa da iğtibar itä:
«Qayçandır qorıltaylarğa ciyılğan ädiplär ädäbiättäge zur problemalar xaqında baş watqan. Bu qorıltayğa ciyılğan yazuçılarnı ädäbiätkä qağılışlı problemalar bötenläy qızıqsındırmadı kebek. Alar tormış waqlıqlarınnan kütärelä almıyça azaplandı. Äytik, beräwne Watanım Tatarstan gazetasında nindider bäyrämdä şiğır uqu kebek “xezmät batırlığın” çağıldırmawıbız borçısa, ikençelärenä Mädäni comğa gäzitendä bit tutırıp mäqälä yazular oşamıy ikän. Tel cähätennän dä yazuçılarnıñ äsärlärenä däğwälär şaqtıy bulır ide dä bit, bu xaqta qorıltayda başlanğan söyläşüne kütärep aluçı ğına bulmadı.»
Urıs telendä çığuçı basmalardan barı tik Восточный экспресс gazetası ğına yazuçılar qorıltayı turında täfsilläp yazıp çıqtı. Şuşı uq basmada bu atnada Rafael Xäkimneñ «Kem sin tatar?» digän şälkemenä qaytawazlar da dönya kürde. Gazeta xäbärçeläre redaktsiägä kilgän ike xatnı häm internet säxifälärendä äytegän fikerlärne tuplap, uquçılar iğtibarına täqdim itte. Qaysıberläre avtorğa räxmätlär uqiy, anı xuplıy, ikençeläre isä, tänqit uqların yawdıra. Irınbur ölkäsendä yäşäwçe Färit Nogımanov Xäkimov mäqäläsen tın almıyça uqıp çıqtım, dip yaza. Berdämlek turında Färit äfändeneñ dä uylanğanı bar ikän:
«Min awılda yäşäwçe ber gazeta xäbärçese. Mine dä tatarnı borçığan problemalar xafağa sala. Baştaraq, bälkem berdmälek bulmaw mäsäläse miña ğına şulay kisken kürenä dip, şiklänep quyğanım buldı. Yuq ikän, xaqlı Rafael Xäkimov, xaqlı. Ul söylägän äyberlär, bezdä dä, çağılış taba. Bezneñ rayonda başqortlar, qazaxlar yäşi. Ämma tatarlar, şul isäptän mişärlär dä, küpçelekne täşkil itä. Här awılnıñ üz söyläme, üz täkäberlege. Ber berebezdän kölärgä, mısqıl itärgä yaratabız. Näticädä, küpçelekne täşkil itsäk tä, ölkäneñ qanun çığaru cıyılışına ber keşene dä saylıy almadıq. Rafael Xäkimgä, şuşı açı häm ğädel süzläre öçen räxmät äytäm» — dip yazğan Irınburda yäşäwçe millätäşebez Färit Noğımanov.
Şuşında uq «Kem sin tatar?» digän mäqälägä tänqıt süzläre dä basıldı. Rafael Xäkimneñ islam dine turındağı fikerläre belän riza bulmawçılar, üz yazuların tatar internet säxifälärendä qaldırıp kitkän. Üzen tarixçı, fälsäfäçe dip tanıştırğan Ğali efände, avtornıñ, cädidçelek, Tatarstannıñ islam dönyasındağı urını xaqındağı fikerläre belän kileşmi. Ğali äfände Rafael Xäkimne, kübesençä Qor’ännän özeklärne kitergändä, tögälsezleklär cibärüdä gäyepli. Qayseberläre -- Xäkimovıñ din turındağı mäqäläsendä möselmannarğa qarata äytelgän süzlärğä räncülären belderğän. “Kerpe” dip imzalanğan yazuda, möselman xatın-qızlarınıñ kienü räweşenä tel tidermägez, dip ätelä. Şunda uq, Färit isemle keşe, tatardağı islam liberal, tärräqiy, dip Räfael Xäkim fikerlären küwätläp çığa. Ämma Rinat isemle keşe anıñ belän kileşmi. İslam qayda da islam ul. Ä bez, başqalar belän çağıştırğanda, yaqşıraq, tekäräk digän süz artında şovinistik xislär yäşerengän, digän kisken belderü yasıy. Şulay itep Rafael Xäkim mäqälälären tikşerü däwam itä, anıñ barışı belän aldağı matbuğat küzätülärendä tanıştırırbız.
Gazeta bitlärendä bu atnada yazuçı Mirğaziän Yunısnıñ yubiley çaraları da çağılış taptı. Här tatar basması diärlek, şuşı üzençälekle avtornıñ icatına bağışlanğan mäqälälär bastırdı. Mädäni comğa gäzitendä Rabit Batullanıñ «Teatrnıñ öç subayı» digän külämle mäqäläse dönya kürde. Bu yazma Prazat İsänbät, Ayaz Ğiläcev häm Marsel Sälimcanov kebek zur şäxeslärgä bağışlandı.
Saban tuyları teması da gäzitlärdä kiñ yaqtırtıldı. Watanım Tatarstan häm Mädäni comğa gäzitläreneñ berençe bitlärendä Saban tuyı küreneşläre urın aldı. Şuşı bäyräm turındağı şiğerlär basıldı. Watanım Tatarstan gäzitendä, mäsälän, Alekseyeskiy rayonda yäşäwçe Şäwkät Qamalovnıñ icat cimeşe dönya kürde. Anda mondıy yullar da bar:
Basularda barğan yazğı köräş Küçkän bügen cäyge alanğa. Kemder ciñä, kemder ciñelsä dä Ottıruçılar yuq bügen anda.
Sabantuylar öçen yuq çit-yatlar, Üz itä ul barlıq ömmätne, Sabantuylar yöri illär gizep, Berläştep tatar milläten.
Matbuğat küzätuwen Bikä Timerova äzerläde