III Bötendönya tatar kongressınnan soñ inde ber atna uzsa da, bu märtäbäle cien xaqındağı yazmalar şuşı atna matbuğatında da däwam itte. Rusiä matbuğatı bu xaqta beraz sağayıbraq, xätta bik uq töşenep betmiçä dä yazğan bulsa, Tatarstannıñ mäğlümat çaraları isä xällärne tiränten öyränep, bu cienğa törle-törle bäyä birde. Räsmi matbuğat Tatarstan Prezidentınıñ çığışın, Kongress xaqında xisap yazmalarnı bastırğan bulsa, oppozitsion ruxlı gäzitlär, Kongressqa, xaqimiätlärgä, ayırım alğanda respubliqa citäkçelegenä tänqıtlären yawdırıp tordı. Tatar matbuğatı isä kiresençä, ciennıñ tantanalı ruxın çağıldırırğa tırıştı. Watanım Tatarstan gäzite 30 avgustta bäyrämçä bizälep, «iñ güzäl, iñ matur cir» digän şiğar belän basılıp çıqtı. Şähri Qazan gäzitendä «millät faydasına näticäle eşçänlek telibez» digän teläklär dönya kürde. Gäzitlär törle tösle itep, matur itep bizälep, bäyräm fotosürätläre belän basılıp bardı.
Gäzitlärdä Bötendönya tatar kongressınıñ möräcäğätläre dönya kürsä dä, näticä yasawlar, fiker belderülär ara-tirä genä kürende. Звезда Поволжья gäzite yazğança, küpçelek mäğlümat çaraları, publitsistlar üzläre dä, «yomğaq yasarğa irtä äle» dip sanıy küräseñ. Alay da, şul uq Звезда Поволжья gäziteneñ baş möxärrire berençe näticälär yasarğa qıyğan. Räşit Äxmätov şulay itep, Tatarstan Prezidentınıñ çığışı Kongress deleğatlarında ğına tügel, Amerika Däwlät Departamentında da zur qızıqsınu uyatqan digän gäybät tarattı. Bu gäzitneñ baş möxärrire şulay uq, ekke citäkçe İndus Tahirovnıñ häm yazuçı Zölfät Xäkimneñ çığışların iñ uñışlı notıqlar rätenä kertkän. Millätlär eşlären bağuçı federal ministr belän alıp barılğın bäxästä, avtor, Mäskäw belän Qazan arasındağı qarşlıqlarnıñ çağılışın kürä. Bu jurnalistnıñ mäğlümatalarına qarağanda kongressnıñ axırğı rezolutsiädä Tatar universitetın açu turında mädtä bulğan, ämma Federal Üzäkneñ qänäğätsezlege arqasında alınğan imeş.
Tatar gäzitlärenennän Şähri Qazan basması ğına kongresstan soñğı wäzğıätkä qağılışlı ber yazma bastırdı. Tufan Miñnullin İlhamiät quşımtasınıñ «1000 dä ber uy...» digän säxifädä çığış yasadı. Anda ul III Bötendönya tatar kongressın -- isän qalu qorıltayı dip atıy, häm saqlanu öçen ul kerpe kebek, eçkä yomılıp, inälärne çığarırğa kiräk di. Tufan Miñnullinnıñ çığışınnan ber özek:
Kongress citäkçeläre ğadi eş başqaruçı ğına tügel, millät yazmışı öçen borçılğan töple ideolog häm osta oyıştıruçı da bulırğa tieş. Başqaça bulsa, ul Kongressnıñ IV qorıltaynıñ cıyılmıy qaluı da ixtimal. Bez, bügenge delegatlar, tatar tarixına qäber qazuçılar bulıp kermäsäk ide. Min elekkege başqarma komitetınıñ citeşmägän yaqların belsäm dä, böten gäyepne anıñ östenä öyüne maqsat itep quymadım. Ber-berebezne gäyepläw zamanı tügel, añlaşu häm berläşü zamanı. Alla boyırsa, barıber ruxıbıznı böten kileş saqlayaçaqbız. Min üz tatarıma ışanam.
Watanım Tatarstan häm başqa räsmi gäzitlär kongressqa mädxiä uqığan waqıtta, delegatlarnıñ dulqınlanu, sağınu tulı täesirlären bastırğan waqıtta, Вечерняя Казань gäzite ütä dä açı telle, ütä dä usal mäqälä urnaştırdı. Yazmanıñ avtorı Änwär Qasıymov Tatarstan säyäsätçelären xalıqnıñ başın yalğan belän äyländerergä tırışuında, mal talawda gäyepli, elekke zamannardağı xannarça däwlätne yaqlamağanğa şeltäle süzlär äytä. Bötendönya tatar kongressın ul Tatarstan citäkçelären yaqlar öçen oyıştırğan kampaniä dip atıy. Äytergä kiräk, qara töslärdäge älege mäqälädä ber genä dälil kiterlmi, gäzit üzeneñ küptänge traditsiäsen däwam itterep, tänqıt öçen tänqit yawdıra.
Başqa mäğlümat çaraları waqiğalarnı xisap räweşendä genä çağıldırıp, ällä ni bäyä birep tormadı. Xäyer Zaman gäzite «Äfärin Kongress!» digän yazma bastırdı. Ä Şähri Qazan gäzitendä «millät yazmışı» säxifäsendä Başqortostan tatarları problemalarına bağışlanğan külämle mäqälä basıldı. Mäğlüm bulğança, bu problema Qazanda, Rusiä, Tatarstan häm Başqortostan Prezidentları qarşında tikşerelğän ide.
Kongress matbuğatta niçek yaqtırtıldı digändä, ayırım iğtibarnı Rusiä gäzitlärenä birergä kiräkter. Известия gäziteneñ xäbärçese Ğayaz Alimov, mäsälän, «Kreml Kremlgä qarşı barmas» digän yazmasında bolay di:
Rusiädä «tatar faktorı»nıñ ähämiäte arta bara. Waqıt uzu belän ul köçäyäçäk kenä. Qaysı beräwlär monı üz maqsatlarında qullana başladı inde. Ber yaqtan tatarlarnı bülgälärgä tırışalar, ikençe yaqtan -- urıslar belän aranı bozarğa teläwçelär dä bar. Urıs häm tatar tarixtan ayırılğısız bulsa da. Tatar öçen dä, urıs öçen dä Rusiä -- urtaq Watan. Şuña kürä tatarlar berqayçan da Rusiädän bülenep çıqmayaçaq. Ä aralarında berär bäxäs kilep çıqsa, bu slavyannar arasındağı bäxäs bulıp sanalır.
Известия gäzite menä şundıy qaraş belderde. Küp oçraqlarda Tatar kongressı turındağı söyläşülär, Tatarstannıñ xoquqi statusın tikşerügä küçä bardı. Bu añlaşıla da urıs telle, federal' üzäk yaqlı matbuğat tatar problemaların ähämiätle dip sanamıy. Коммерсант gäziteneñ İdel-Ural bülekçäse İndus Tahirov çığışnda yañğırağan fikergä iğtibar itä. «Rusiä däwläten urıslar ğına tügel, tatarlar da tözegän, şuña kürä Rusiä nindi bulaçağın bilgeläwdä millättäşläremneñ dä qatnaşu xoquqı bar» dip äytkän bulğan ul. Bu yazma 30 avgsut könne dönya kürde. Ä anıñ irtägäsendä 31 avgustta şul uq gäzittä, «Putin Kulikovo qırındağı orışnı kiregä uynadı» digän mäqälä basılıp çıqtı. Andrey Kolesnikov isemle avtor, Vladimir Putinnıñ Qazanğa kilüen häm Bötendönya tatar kongressınıñ utırışların sürätläp birergä tırışqan. Älege mäqäläne uqığan gazeta uquçısına, Tatarstandağı xällär säyer häm mäzäk bulıp kürener ide. Ägär Tatarstandağı matbuğat häm başqa mäğlümat çaraları bu oçraşularnı kürsätep, obyektiv itep çağıldırmağan bulsa, bu şulay bulır ide.
Независимая газета mäsälän Putinnıñ Rusiä töbäkläre buylap säyäxäte turında yazğanda, häm federal üzäkneñ vertikalne tözü tırışlıqları xaqında bäyän itkändä bolay yaza:
Konstitutsiälärenä kergän, Respubliqanıñ Rusiä belän assotsiatsiä räweşendä berläşüe turındağı mätdäne qaldıru öçen, Qazan nıq köräşte. Federal Üzäk basım yasadı, Qazan çigenä tordı, kileşülärgä bardı, ämma här suverenitet kisägen teş-tırnaq belän saqlarğa tırıştı. Ämma soñğı waqıtta basım kimede. Respublikağa sulış alırğa röxsät ittelär şikelle. Häm Qazan monı sizde.»
Älege gäzit xäbärçeläre monı saylawlarnıñ yaqınlaşuı belän añlatalar, xätta kiläçäktä Mäskäw Qazan belän yaña şartnamä töziäçäk, digän faraz da äytälär. Время Новостей gäzite isä, Baş Prokuror Vladimir Ustinovnıñ regionnar belän tözelgän kileşülärneñ Rusiä Konstitutsiäsenä turı kilmäwe xaqında Rusiä citäkçelegenä xatlar yazuın iskärtä. Ämma şul uq waqıtta gäzit, Kreml regionnarda milekne bülü kampaniäsen başlamasa da, prokuror tikşerenülären töbäk citäkçelären qısu öçen faydalanırğa mömkin, digän näticä yasıy.
İnternettağı smi.ru agentlığı «Şäymievqa maxsus qaraş» digän mäqälädä Kongress häm Respubliqa statusına qağılışlı mäqälälärne berläşterep, kilep tuğan wäzğıätkä analiz yasıy. Mäsälän anda bolay dielgän:
Tatarstannıñ başqalar belän çağıştırğanda ayırımlığı açıq kürenä. Ul guberniä tügel, ä Rusiä eçenä kergän respublika. Älege töbäkneñ wäqälätläre probleması suverenitetlarınıñ milli buluı belän nıq bäylängän. Şuña kürä Federal Üzäkkä, Şäymiev belän mönäsäbätlär urnaştıru öçen ayırım strategiä qoru turında baş watırğa turı kiläçäk äle.
Tatar matbuğatı, äytkänemçä Kongress, federal üzäk belän mönäsäbätlär urnaştıru turında fikeren açıq itep beldermäde. Watanım Tatarstan gäziteneñ tışlığında 5 mln. tonna ikmäk cıyu xaqında xäbär berençe urın alıp tora. Mädäni comğa gäzite isä berençe bitkä cırçı Zäynäp Färxetdinovanı çığarğan.
Qazan utları jurnalınıñ avgust sanında isä federalizm yaqlı ber mäqälä bar. Ul jurnalda «publitsistika» säxifäsendä dönya kürgän. Anıñ avtorı Flera Ziätdinova. Şunda uq basılğan İndus Tahirovnıñ «Tatarlar — mäñgelek xalıq» digän mäqäläsen häm Firdäüs Ğaripovanıñ «San aludağı sırt sınaw» digän mäqäläne säyäsi çığışlar arasında bilgeläp ütärgä mömkin.
Yaña san Tatarstan yazuçılarınıñ XIV qorıltayına bağışlanğan yazmalar belän açıla. Anda Mintimer Şäymievnıñ, Foat Ğalimullinnıñ, Waxit İmamovnıñ häm başqalarnıñ çığışları urın alğan. Şiğriät häm çäçmä äsärlär säxifäsendä Robert Äxmätcannıñ «Dastannar cire» digän şiğırläre, Flera Tarhanovanıñ «İsemebezdä ser, köç bar...» dip isemlängän şiğri äsärläre dönya kürgän. Ä Näcibä Safina Flera Tarxanovanıñ fikeren qüätläp, ser temasın däwam ittergän. Ul şiğırlären «Cırnı—cırğa, serne — sergä» dip atağan. Çit illärdäge millättälärebez tormışı belän qızıqsınuçılarğa İlbaris Nadirovnıñ «Törkiädäge ike millättäşem» digän mäqäläse belän tanışu qızıqlı bulır. Ul Färit Biçuri häm Mäxmüt Ällükäygä bağışlana. İlbaris Nadirov üzeneñ dusları turında istäleklären yazıp barğan bulğan. Şulay itep berniçä däftär cıyılğan. «Bu istäleklärdä möhäcirlek yazmışına duçar bulğan tatarlarnıñ yöräk tibeşe işetelä, alar — xalqıbız tarixınıñ onıtılmasqa tieşle qıymätle säxifäläre» dielgän Qazan utları jurnalında basılğan älege yazmada.
Bikä Timerova
Gäzitlärdä Bötendönya tatar kongressınıñ möräcäğätläre dönya kürsä dä, näticä yasawlar, fiker belderülär ara-tirä genä kürende. Звезда Поволжья gäzite yazğança, küpçelek mäğlümat çaraları, publitsistlar üzläre dä, «yomğaq yasarğa irtä äle» dip sanıy küräseñ. Alay da, şul uq Звезда Поволжья gäziteneñ baş möxärrire berençe näticälär yasarğa qıyğan. Räşit Äxmätov şulay itep, Tatarstan Prezidentınıñ çığışı Kongress deleğatlarında ğına tügel, Amerika Däwlät Departamentında da zur qızıqsınu uyatqan digän gäybät tarattı. Bu gäzitneñ baş möxärrire şulay uq, ekke citäkçe İndus Tahirovnıñ häm yazuçı Zölfät Xäkimneñ çığışların iñ uñışlı notıqlar rätenä kertkän. Millätlär eşlären bağuçı federal ministr belän alıp barılğın bäxästä, avtor, Mäskäw belän Qazan arasındağı qarşlıqlarnıñ çağılışın kürä. Bu jurnalistnıñ mäğlümatalarına qarağanda kongressnıñ axırğı rezolutsiädä Tatar universitetın açu turında mädtä bulğan, ämma Federal Üzäkneñ qänäğätsezlege arqasında alınğan imeş.
Tatar gäzitlärenennän Şähri Qazan basması ğına kongresstan soñğı wäzğıätkä qağılışlı ber yazma bastırdı. Tufan Miñnullin İlhamiät quşımtasınıñ «1000 dä ber uy...» digän säxifädä çığış yasadı. Anda ul III Bötendönya tatar kongressın -- isän qalu qorıltayı dip atıy, häm saqlanu öçen ul kerpe kebek, eçkä yomılıp, inälärne çığarırğa kiräk di. Tufan Miñnullinnıñ çığışınnan ber özek:
Kongress citäkçeläre ğadi eş başqaruçı ğına tügel, millät yazmışı öçen borçılğan töple ideolog häm osta oyıştıruçı da bulırğa tieş. Başqaça bulsa, ul Kongressnıñ IV qorıltaynıñ cıyılmıy qaluı da ixtimal. Bez, bügenge delegatlar, tatar tarixına qäber qazuçılar bulıp kermäsäk ide. Min elekkege başqarma komitetınıñ citeşmägän yaqların belsäm dä, böten gäyepne anıñ östenä öyüne maqsat itep quymadım. Ber-berebezne gäyepläw zamanı tügel, añlaşu häm berläşü zamanı. Alla boyırsa, barıber ruxıbıznı böten kileş saqlayaçaqbız. Min üz tatarıma ışanam.
Watanım Tatarstan häm başqa räsmi gäzitlär kongressqa mädxiä uqığan waqıtta, delegatlarnıñ dulqınlanu, sağınu tulı täesirlären bastırğan waqıtta, Вечерняя Казань gäzite ütä dä açı telle, ütä dä usal mäqälä urnaştırdı. Yazmanıñ avtorı Änwär Qasıymov Tatarstan säyäsätçelären xalıqnıñ başın yalğan belän äyländerergä tırışuında, mal talawda gäyepli, elekke zamannardağı xannarça däwlätne yaqlamağanğa şeltäle süzlär äytä. Bötendönya tatar kongressın ul Tatarstan citäkçelären yaqlar öçen oyıştırğan kampaniä dip atıy. Äytergä kiräk, qara töslärdäge älege mäqälädä ber genä dälil kiterlmi, gäzit üzeneñ küptänge traditsiäsen däwam itterep, tänqıt öçen tänqit yawdıra.
Başqa mäğlümat çaraları waqiğalarnı xisap räweşendä genä çağıldırıp, ällä ni bäyä birep tormadı. Xäyer Zaman gäzite «Äfärin Kongress!» digän yazma bastırdı. Ä Şähri Qazan gäzitendä «millät yazmışı» säxifäsendä Başqortostan tatarları problemalarına bağışlanğan külämle mäqälä basıldı. Mäğlüm bulğança, bu problema Qazanda, Rusiä, Tatarstan häm Başqortostan Prezidentları qarşında tikşerelğän ide.
Kongress matbuğatta niçek yaqtırtıldı digändä, ayırım iğtibarnı Rusiä gäzitlärenä birergä kiräkter. Известия gäziteneñ xäbärçese Ğayaz Alimov, mäsälän, «Kreml Kremlgä qarşı barmas» digän yazmasında bolay di:
Rusiädä «tatar faktorı»nıñ ähämiäte arta bara. Waqıt uzu belän ul köçäyäçäk kenä. Qaysı beräwlär monı üz maqsatlarında qullana başladı inde. Ber yaqtan tatarlarnı bülgälärgä tırışalar, ikençe yaqtan -- urıslar belän aranı bozarğa teläwçelär dä bar. Urıs häm tatar tarixtan ayırılğısız bulsa da. Tatar öçen dä, urıs öçen dä Rusiä -- urtaq Watan. Şuña kürä tatarlar berqayçan da Rusiädän bülenep çıqmayaçaq. Ä aralarında berär bäxäs kilep çıqsa, bu slavyannar arasındağı bäxäs bulıp sanalır.
Известия gäzite menä şundıy qaraş belderde. Küp oçraqlarda Tatar kongressı turındağı söyläşülär, Tatarstannıñ xoquqi statusın tikşerügä küçä bardı. Bu añlaşıla da urıs telle, federal' üzäk yaqlı matbuğat tatar problemaların ähämiätle dip sanamıy. Коммерсант gäziteneñ İdel-Ural bülekçäse İndus Tahirov çığışnda yañğırağan fikergä iğtibar itä. «Rusiä däwläten urıslar ğına tügel, tatarlar da tözegän, şuña kürä Rusiä nindi bulaçağın bilgeläwdä millättäşläremneñ dä qatnaşu xoquqı bar» dip äytkän bulğan ul. Bu yazma 30 avgsut könne dönya kürde. Ä anıñ irtägäsendä 31 avgustta şul uq gäzittä, «Putin Kulikovo qırındağı orışnı kiregä uynadı» digän mäqälä basılıp çıqtı. Andrey Kolesnikov isemle avtor, Vladimir Putinnıñ Qazanğa kilüen häm Bötendönya tatar kongressınıñ utırışların sürätläp birergä tırışqan. Älege mäqäläne uqığan gazeta uquçısına, Tatarstandağı xällär säyer häm mäzäk bulıp kürener ide. Ägär Tatarstandağı matbuğat häm başqa mäğlümat çaraları bu oçraşularnı kürsätep, obyektiv itep çağıldırmağan bulsa, bu şulay bulır ide.
Независимая газета mäsälän Putinnıñ Rusiä töbäkläre buylap säyäxäte turında yazğanda, häm federal üzäkneñ vertikalne tözü tırışlıqları xaqında bäyän itkändä bolay yaza:
Konstitutsiälärenä kergän, Respubliqanıñ Rusiä belän assotsiatsiä räweşendä berläşüe turındağı mätdäne qaldıru öçen, Qazan nıq köräşte. Federal Üzäk basım yasadı, Qazan çigenä tordı, kileşülärgä bardı, ämma här suverenitet kisägen teş-tırnaq belän saqlarğa tırıştı. Ämma soñğı waqıtta basım kimede. Respublikağa sulış alırğa röxsät ittelär şikelle. Häm Qazan monı sizde.»
Älege gäzit xäbärçeläre monı saylawlarnıñ yaqınlaşuı belän añlatalar, xätta kiläçäktä Mäskäw Qazan belän yaña şartnamä töziäçäk, digän faraz da äytälär. Время Новостей gäzite isä, Baş Prokuror Vladimir Ustinovnıñ regionnar belän tözelgän kileşülärneñ Rusiä Konstitutsiäsenä turı kilmäwe xaqında Rusiä citäkçelegenä xatlar yazuın iskärtä. Ämma şul uq waqıtta gäzit, Kreml regionnarda milekne bülü kampaniäsen başlamasa da, prokuror tikşerenülären töbäk citäkçelären qısu öçen faydalanırğa mömkin, digän näticä yasıy.
İnternettağı smi.ru agentlığı «Şäymievqa maxsus qaraş» digän mäqälädä Kongress häm Respubliqa statusına qağılışlı mäqälälärne berläşterep, kilep tuğan wäzğıätkä analiz yasıy. Mäsälän anda bolay dielgän:
Tatarstannıñ başqalar belän çağıştırğanda ayırımlığı açıq kürenä. Ul guberniä tügel, ä Rusiä eçenä kergän respublika. Älege töbäkneñ wäqälätläre probleması suverenitetlarınıñ milli buluı belän nıq bäylängän. Şuña kürä Federal Üzäkkä, Şäymiev belän mönäsäbätlär urnaştıru öçen ayırım strategiä qoru turında baş watırğa turı kiläçäk äle.
Tatar matbuğatı, äytkänemçä Kongress, federal üzäk belän mönäsäbätlär urnaştıru turında fikeren açıq itep beldermäde. Watanım Tatarstan gäziteneñ tışlığında 5 mln. tonna ikmäk cıyu xaqında xäbär berençe urın alıp tora. Mädäni comğa gäzite isä berençe bitkä cırçı Zäynäp Färxetdinovanı çığarğan.
Qazan utları jurnalınıñ avgust sanında isä federalizm yaqlı ber mäqälä bar. Ul jurnalda «publitsistika» säxifäsendä dönya kürgän. Anıñ avtorı Flera Ziätdinova. Şunda uq basılğan İndus Tahirovnıñ «Tatarlar — mäñgelek xalıq» digän mäqäläsen häm Firdäüs Ğaripovanıñ «San aludağı sırt sınaw» digän mäqäläne säyäsi çığışlar arasında bilgeläp ütärgä mömkin.
Yaña san Tatarstan yazuçılarınıñ XIV qorıltayına bağışlanğan yazmalar belän açıla. Anda Mintimer Şäymievnıñ, Foat Ğalimullinnıñ, Waxit İmamovnıñ häm başqalarnıñ çığışları urın alğan. Şiğriät häm çäçmä äsärlär säxifäsendä Robert Äxmätcannıñ «Dastannar cire» digän şiğırläre, Flera Tarhanovanıñ «İsemebezdä ser, köç bar...» dip isemlängän şiğri äsärläre dönya kürgän. Ä Näcibä Safina Flera Tarxanovanıñ fikeren qüätläp, ser temasın däwam ittergän. Ul şiğırlären «Cırnı—cırğa, serne — sergä» dip atağan. Çit illärdäge millättälärebez tormışı belän qızıqsınuçılarğa İlbaris Nadirovnıñ «Törkiädäge ike millättäşem» digän mäqäläse belän tanışu qızıqlı bulır. Ul Färit Biçuri häm Mäxmüt Ällükäygä bağışlana. İlbaris Nadirov üzeneñ dusları turında istäleklären yazıp barğan bulğan. Şulay itep berniçä däftär cıyılğan. «Bu istäleklärdä möhäcirlek yazmışına duçar bulğan tatarlarnıñ yöräk tibeşe işetelä, alar — xalqıbız tarixınıñ onıtılmasqa tieşle qıymätle säxifäläre» dielgän Qazan utları jurnalında basılğan älege yazmada.
Bikä Timerova