«Mäskäw bezgä bäylänä». Mäğrifät gäzitendä basılıp çıqqan mäqälä änä şulay atalğan ide. Bu atna matbuğatında şulay itep Däwlät Şurasınıñ eşçänlege, Rusiä Baş prokurorı urınbasarı Zvyagintsevnıñ protestların tikşerügä bağışlanğan mäxqämä eşläre häm anıñ tiräsendäge xällär matbuğat bitlärennän töşmäde. Däwlät Şurası isemennän eş yörtkän Midxät Qormanov häm Rusiä Prokuraturası isemennän eşläwçe Tatarstan Prokurorı Qafil Ämirov berniçä köngä bulsa da iñ populyar keşelärgä äylände. Küpçelek gäzitlärdä Tatarstan Yuğarı mäxqämäsendä qaralğan eş turında mäğlümat, älege utırışta yasalğan fotosürätlär basılıp çıqtı. Время и деньги gäzite bu xaqta «Däwlät Şurası - Prokuratura 1:0» dip yazıp çıqtı. Вечерняя Казань basması isä utırışnıñ dustanä şartalarda ütüen, aña qädär ike yaq wäkilläreneñ berbersenä mäzäklär söyläp utıruına iğtibar itte. Belgänebezçä, Tatarstannıñ Yuğarı mäxqamäse Prokuror urınbasarı Zvyaginsevnıñ däğwälären kire qaqqan ide.
Tatarstannıñ statusı, Rusiädäge urını xaqındağı fiker alışular bu atnada da däwam itte. İke tatar gäzitendä yazuçı Zölfät Xäkimneñ III Bötendönya tatar kongressında yasağan çığışı basılıp çıqtı. Anda Tatarstan öçen möhim mäs'älälär telgä alına. Annan ber özek:
Bağana awa, bağana awa, dip qırıyında yılap torsañ, bağana qayçan bulsa da awaçaq. Anı awdarmasqa kiräk. Qayda bezneñ yäşlär? Min yäşlärgä möräcäğät itäm: eşmäkärlär, zıyalılar! Äytegez süzegezne! Oyışığız! Xäräkätlänegez! «Xäräkättä -- bäräkät» - di xalıq. Tatarnıñ uqımışlı keşeläre, yuristları, iqtisadçıları sez qayda? Ällä inde sez planeta grajdannarımı? Ällä inde sezneñ Watanığız Cir şarımı? Ä tuğan cireñ, üz Watanıñ xaqında kem qayğırtır? Sez tıñlap üskän bişek cırların, äkiätlären kiläçäktä kem söylär dä kem tıñlar?! Kemder millät öçen, Watan öçen cawaplıqnı üz östenä alırğa tieş.
Bu Zölfät Xäkim çığışınnan ber özek ide. Ul Şähri Qazan gäziteneñ İlhamiät quşımtasında dönya kürde. Şundıy uq tekst Mäğrifät gäzitendä basılıp çıqtı.
Zölfät Xäkim başlağan, yäşlärgä möräcäğät itü ısulın tanılğan millättäşebez Ğali Aqış däwam itä. Mädäni Comğa gäzitendä anıñ möräcäğäte dönya kürde. III Bötendönya tatar kongressında qatnaşa almağan Ğali Aqış redaksiägä üz çığışın cibärgän. Ul anda «min sezneñ arqadaşığız häm bötendönya tatar ligası prezidentı bularaq millätneñ yäş buın wäkillärenä wasiätemne tapşırırğa telim, dip yazğan. Wasiät şundıy süzlär belän başlanıp kitä:
Tarixta küp ğazaplar çikkän qaharman tatar xalqı häm millätebezneñ asıl yäş buın wäkilläre! Zamannıñ ağışına iärep, bügen awır wä xälitkeç çorğa kilep cittek. Bügenge wäzğıätkä böek ingliz yazuçısı William Shakespeare’nıñ «to be or not to be» süzläre ifrat däräcädä turı kilä. Yäğni, bar bulıp yäşäwme, ällä anıñ alternativası -- inqirazmı? Bu -- millätebezgä yuqqa çığu qurqınıçı yanıy digän süz. Millät bulıp yäşäp qalu häm alğa taba omtılu yulına basqan tatar xalqın yaqlaw, aña oluğ xezmät kürsätü här tatar keşeseneñ töp-nigez wazifası wä mäcbüriäteder.»
Ğali Aqış älege möräcäğätendä şulay uq Rusiädäge säyäsi xälgä bäya birä, milli azatlıq öçen köräş yılların sürätli. Milli yäşlärgä saqlanıp qalu öçen Bötendönya tatar ligasınıñ şäräfle räise tübändäge şartlarnı ütäw mäslixät dip yaza. Menä alarnıñ qaysıberläre:
Törki-tatar-möselman xalıqları belän uqmaşıp yäşäwne maqsat itep bilgelik. İslam dinen, anıñ nigezlären tormışqa aşıra başlağız. Millät bulıp qalunıñ ikençe şartı -- bezneñ bay häm güzäl tatar telen üzläşteregez. Ana telendä söyläşü — bezneñ şiğar bulsın. Millätebezneñ matdi xäyäten, ğomumän tormışnı uñışlı alıp baru öçen çın fängä nigezlängän iqtisad tözergä tırışığız. Başqa millätlär belän mönäsäbätlärdä tigezlek prinsiplarınnan taypılmağız. Bez radikal xristian, fanatik yähüd ağımnarına qarşı bulğan däräcädä, terroristik İslam ağımına da qarşıbız».
Şuşı rezolutsiäne Ğali Aqış yäş buınğa wäsiät itep atıy. Şuşı eşlekle qağäzne Ğali efände Avstraliädäge Säğit Sadri yärdämendä Berläşkän Millätlär Oyışmasına citkerüne ütenä, oşbu ğamäl tormışqa aşsa, min räxät küñel belän Allahıma qaytırmın, dip yazğan anda Ğali Aqış.
Звезда Поволжья gäzitendä Kongress turında «Bötentatar forumınıñ yaltırawı häm yarlılığı» digän mäqälä basılıp çıqtı. Avtor üzen Muatdin dip tanıta. Ul kongresska näticä yasıy. Berençe räisne alıştırğan şäxesne, mäqäläneñ avtorı, uñışsız nämzät dip atıy. Kongresta kräşennär teması tikşerelmäde, seber tatarlarına süz birelmäde digän däğwälär belderä. Urta Aziädä yäşäwçe millättäşlär belän nıqlı elemtälär urnaştıru öçen anıq konsepsiäneñ bulmawı, andağı Tatarstan wäkilläreneñ säyäsät belän genä şögellänüwe tänqıtlänä. Gäzit Başqortostan tatarları problemalarına zur iğtibar birä. Anda 30 avgustta Rusiä Prezidentı belän oçraşu xaqında, anda çığış yasağan Bäläbäy gimnaziäse direktorı Nurmöxämmät Xösäinov şäxese turında Başqortostan mäğlümat çaralarınıñ ni yazuı belän tanışıp bula. Mäsälän, Başinform agentlığı xäbärçese Ğaliä Sattarova fikerençä Nurmöxämmät Xösäinovnıñ «Başqortostanda tatar bulu awır» dip äytergä moral xoquqı bulmağan. Şunda uq Новая газетаda basılğan «Başkirbaşi» dip isemlängän yazma belän dä tanışıp bula. Bu basmanıñ xäbärçese Yuliä Anikanova respublika Prezidentın xalıqara xoquq subyektları belän ayırım söyläşülär alıp baruda häm başqortlaştıruda gäyepli.
Tatarstan yäşläre gäzite bu waqiğanıñ barışın küzätep bardı häm Nörmäxämmät Xösäinov ezärleklänä başlağaç, «Abaw!» digän säxifädä qaytawaz basıtırdı. «Tatar bulu ciñeläymäde» digän fiker belderde gäzit. Ä menä Aргументы и Факты gäzite bötenläy kötelmägän reaksiä kürsätte. Gazeta xäbärçese Nurmöxämmät Xösäinovnıñ çığışın, respublika tatarları xälen Mäskäw polittexnologları eşe dip atıy häm bu çaranı oyıştırgan keşelärne tatar belän başqortnı talaştırırğa teläwdä gäyepli.
Başqortostandağı xällärgä genä tügel böten dönya häläkätenä iğtibarlı tatar matbuğatı. Amerikadağı 11 sentäber waqiğaları Tatarstan matbuğatında da çağılış taptı. Tatarstan yäşläre gäzitendä «Sabaq alır waqıt» digän mäqälä dönya kürde. Время и деньги gäzite Amerikada yäşäwçe ber Qazan keşeseneñ istäleklären, uylanuların urnaştırdı. Şähri Qazan gäzitendä bu xaqta «Bu könne onıtırğa yaramıy» digän yazma dönya kürde.
Xalıq sanın alu mäsäläre dä onıtılmıy. Watanam Tatarstan häm Mädäni comğa gäzitlärendä xalıq isäben alu kompaniäseneñ räseme astında qızıqlı yazmalar dönya kürde. Watanam Tatarstan gäzitendä “Perm -- bez berdäm tatarlar” digän yazma basılıp çıqtı. Ölkädä milli tormış uçaqları bulsa da, tatar balaları ber kälimä tatarça belmi. Çönki ata-analar balaların milli mäktäptä uqıtırğa telämilär ikän. Alayda andağı millättäşlärebez millät isemennän baş tartırğa cıyınmıy, diyelä Radmir Fayazovnıñ yazmasında.
Mädäni comğa gäzitendä dönya kürğän yazmada ber näselneñ yazmış yulları Uzbäkstannan başlap, Başqortostan, Yenisey buyları, Seber yaqları, Tatarstanğa qädär yörtkänen küräbez. Qazanğa qaytıp, biredä töplänep yäşi başlağan Rima Abdullina yazmasın bolay dip tämamlıy:
Xalıq yazmışı, dingez ber tamçıda çağılğanday, ber ğailä tormışında da çağıla. Ä küpme yuğaltular, ükeneçlär, ärnülär! Üz xalqıñnan ayırılular, bülenülärne min äytep tä tormıym: Üzbäkstan, Qazaxstannarda ğına küpme tatar! Alar ni eşlär, kem bulır? Kiläçäktä ber uyanırmı alar, ällä yuqqa çığarmı? Alar da töp Watanın, xalqın, tamırların ezläp säfär çığar, bälki? Qatlawlı, bormalı yazmışlı xalıq balası bez! İsän bulıyq, bergä bulıyq!»
Mädäniät mäsälälärenä zur iğtibar birgän tatar gäzitläre Ğarif Axunovnıñ tuğan könen iskä almıy qalmadı. Şähri Qazan gäzitendä yazuçınıñ 50 yıllığı uñayınnan Ayaz Ğiläcev tarafınnan 1975 yılda yazılğan mäqälä dönya kürde. Bu yazmanı, şuşı arada yaña buın üskän, Ayaz Ğiläcev mäqäläse belän yañadan tanışu zıyan itmäs, dip Näqıä Ğiläceva redaksiägä täqdim itkän.
Mädäni comğa gäzitendä «Yuqsınu» digän säxifädä basılğan «Mäñgelekkä küçär aldınnan...» isemle mäqälädä küptän tügel arabızdan kitkän Ayaz Ğiläcev häm anıñ icatı iskä alına.
Şähri Qazan gäzite tanılğan cırçı, milli xäräkät äğzäse Wafira Ğizzätullina wafat bulğan könneñ yaqınlaşuwın iskärtä. Ul ber yıl elek 15 sentäber könne häläk bulğan ide. Kamil Ğilmullin qayğınämä urnaştırıp, anıñ ruxına doğa qılırğa çaqıra. Anda şulay uq Wafira Ğizätullina yädqäre itep «Aqçarlaqlar İdel öslärendä» digän şiğır da urnaştırılğan. Menä ber özek:
Aqçarlaqlar İdel öslärendä Sinsez qalğaç ällä nişlädem lä, Alsu yözem sula, sarğayadır, Qara çäçem uña ağaradır.
Aqçarlaqlar İdel öslärendä. Alar kitkäç közen nişlärmen lä - Yazlar sayın alar qaytır menä Beläm, qaytmıysıñ şul tik sin genä.
Bikä Timerova
Tatarstannıñ statusı, Rusiädäge urını xaqındağı fiker alışular bu atnada da däwam itte. İke tatar gäzitendä yazuçı Zölfät Xäkimneñ III Bötendönya tatar kongressında yasağan çığışı basılıp çıqtı. Anda Tatarstan öçen möhim mäs'älälär telgä alına. Annan ber özek:
Bağana awa, bağana awa, dip qırıyında yılap torsañ, bağana qayçan bulsa da awaçaq. Anı awdarmasqa kiräk. Qayda bezneñ yäşlär? Min yäşlärgä möräcäğät itäm: eşmäkärlär, zıyalılar! Äytegez süzegezne! Oyışığız! Xäräkätlänegez! «Xäräkättä -- bäräkät» - di xalıq. Tatarnıñ uqımışlı keşeläre, yuristları, iqtisadçıları sez qayda? Ällä inde sez planeta grajdannarımı? Ällä inde sezneñ Watanığız Cir şarımı? Ä tuğan cireñ, üz Watanıñ xaqında kem qayğırtır? Sez tıñlap üskän bişek cırların, äkiätlären kiläçäktä kem söylär dä kem tıñlar?! Kemder millät öçen, Watan öçen cawaplıqnı üz östenä alırğa tieş.
Bu Zölfät Xäkim çığışınnan ber özek ide. Ul Şähri Qazan gäziteneñ İlhamiät quşımtasında dönya kürde. Şundıy uq tekst Mäğrifät gäzitendä basılıp çıqtı.
Zölfät Xäkim başlağan, yäşlärgä möräcäğät itü ısulın tanılğan millättäşebez Ğali Aqış däwam itä. Mädäni Comğa gäzitendä anıñ möräcäğäte dönya kürde. III Bötendönya tatar kongressında qatnaşa almağan Ğali Aqış redaksiägä üz çığışın cibärgän. Ul anda «min sezneñ arqadaşığız häm bötendönya tatar ligası prezidentı bularaq millätneñ yäş buın wäkillärenä wasiätemne tapşırırğa telim, dip yazğan. Wasiät şundıy süzlär belän başlanıp kitä:
Tarixta küp ğazaplar çikkän qaharman tatar xalqı häm millätebezneñ asıl yäş buın wäkilläre! Zamannıñ ağışına iärep, bügen awır wä xälitkeç çorğa kilep cittek. Bügenge wäzğıätkä böek ingliz yazuçısı William Shakespeare’nıñ «to be or not to be» süzläre ifrat däräcädä turı kilä. Yäğni, bar bulıp yäşäwme, ällä anıñ alternativası -- inqirazmı? Bu -- millätebezgä yuqqa çığu qurqınıçı yanıy digän süz. Millät bulıp yäşäp qalu häm alğa taba omtılu yulına basqan tatar xalqın yaqlaw, aña oluğ xezmät kürsätü här tatar keşeseneñ töp-nigez wazifası wä mäcbüriäteder.»
Ğali Aqış älege möräcäğätendä şulay uq Rusiädäge säyäsi xälgä bäya birä, milli azatlıq öçen köräş yılların sürätli. Milli yäşlärgä saqlanıp qalu öçen Bötendönya tatar ligasınıñ şäräfle räise tübändäge şartlarnı ütäw mäslixät dip yaza. Menä alarnıñ qaysıberläre:
Törki-tatar-möselman xalıqları belän uqmaşıp yäşäwne maqsat itep bilgelik. İslam dinen, anıñ nigezlären tormışqa aşıra başlağız. Millät bulıp qalunıñ ikençe şartı -- bezneñ bay häm güzäl tatar telen üzläşteregez. Ana telendä söyläşü — bezneñ şiğar bulsın. Millätebezneñ matdi xäyäten, ğomumän tormışnı uñışlı alıp baru öçen çın fängä nigezlängän iqtisad tözergä tırışığız. Başqa millätlär belän mönäsäbätlärdä tigezlek prinsiplarınnan taypılmağız. Bez radikal xristian, fanatik yähüd ağımnarına qarşı bulğan däräcädä, terroristik İslam ağımına da qarşıbız».
Şuşı rezolutsiäne Ğali Aqış yäş buınğa wäsiät itep atıy. Şuşı eşlekle qağäzne Ğali efände Avstraliädäge Säğit Sadri yärdämendä Berläşkän Millätlär Oyışmasına citkerüne ütenä, oşbu ğamäl tormışqa aşsa, min räxät küñel belän Allahıma qaytırmın, dip yazğan anda Ğali Aqış.
Звезда Поволжья gäzitendä Kongress turında «Bötentatar forumınıñ yaltırawı häm yarlılığı» digän mäqälä basılıp çıqtı. Avtor üzen Muatdin dip tanıta. Ul kongresska näticä yasıy. Berençe räisne alıştırğan şäxesne, mäqäläneñ avtorı, uñışsız nämzät dip atıy. Kongresta kräşennär teması tikşerelmäde, seber tatarlarına süz birelmäde digän däğwälär belderä. Urta Aziädä yäşäwçe millättäşlär belän nıqlı elemtälär urnaştıru öçen anıq konsepsiäneñ bulmawı, andağı Tatarstan wäkilläreneñ säyäsät belän genä şögellänüwe tänqıtlänä. Gäzit Başqortostan tatarları problemalarına zur iğtibar birä. Anda 30 avgustta Rusiä Prezidentı belän oçraşu xaqında, anda çığış yasağan Bäläbäy gimnaziäse direktorı Nurmöxämmät Xösäinov şäxese turında Başqortostan mäğlümat çaralarınıñ ni yazuı belän tanışıp bula. Mäsälän, Başinform agentlığı xäbärçese Ğaliä Sattarova fikerençä Nurmöxämmät Xösäinovnıñ «Başqortostanda tatar bulu awır» dip äytergä moral xoquqı bulmağan. Şunda uq Новая газетаda basılğan «Başkirbaşi» dip isemlängän yazma belän dä tanışıp bula. Bu basmanıñ xäbärçese Yuliä Anikanova respublika Prezidentın xalıqara xoquq subyektları belän ayırım söyläşülär alıp baruda häm başqortlaştıruda gäyepli.
Tatarstan yäşläre gäzite bu waqiğanıñ barışın küzätep bardı häm Nörmäxämmät Xösäinov ezärleklänä başlağaç, «Abaw!» digän säxifädä qaytawaz basıtırdı. «Tatar bulu ciñeläymäde» digän fiker belderde gäzit. Ä menä Aргументы и Факты gäzite bötenläy kötelmägän reaksiä kürsätte. Gazeta xäbärçese Nurmöxämmät Xösäinovnıñ çığışın, respublika tatarları xälen Mäskäw polittexnologları eşe dip atıy häm bu çaranı oyıştırgan keşelärne tatar belän başqortnı talaştırırğa teläwdä gäyepli.
Başqortostandağı xällärgä genä tügel böten dönya häläkätenä iğtibarlı tatar matbuğatı. Amerikadağı 11 sentäber waqiğaları Tatarstan matbuğatında da çağılış taptı. Tatarstan yäşläre gäzitendä «Sabaq alır waqıt» digän mäqälä dönya kürde. Время и деньги gäzite Amerikada yäşäwçe ber Qazan keşeseneñ istäleklären, uylanuların urnaştırdı. Şähri Qazan gäzitendä bu xaqta «Bu könne onıtırğa yaramıy» digän yazma dönya kürde.
Xalıq sanın alu mäsäläre dä onıtılmıy. Watanam Tatarstan häm Mädäni comğa gäzitlärendä xalıq isäben alu kompaniäseneñ räseme astında qızıqlı yazmalar dönya kürde. Watanam Tatarstan gäzitendä “Perm -- bez berdäm tatarlar” digän yazma basılıp çıqtı. Ölkädä milli tormış uçaqları bulsa da, tatar balaları ber kälimä tatarça belmi. Çönki ata-analar balaların milli mäktäptä uqıtırğa telämilär ikän. Alayda andağı millättäşlärebez millät isemennän baş tartırğa cıyınmıy, diyelä Radmir Fayazovnıñ yazmasında.
Mädäni comğa gäzitendä dönya kürğän yazmada ber näselneñ yazmış yulları Uzbäkstannan başlap, Başqortostan, Yenisey buyları, Seber yaqları, Tatarstanğa qädär yörtkänen küräbez. Qazanğa qaytıp, biredä töplänep yäşi başlağan Rima Abdullina yazmasın bolay dip tämamlıy:
Xalıq yazmışı, dingez ber tamçıda çağılğanday, ber ğailä tormışında da çağıla. Ä küpme yuğaltular, ükeneçlär, ärnülär! Üz xalqıñnan ayırılular, bülenülärne min äytep tä tormıym: Üzbäkstan, Qazaxstannarda ğına küpme tatar! Alar ni eşlär, kem bulır? Kiläçäktä ber uyanırmı alar, ällä yuqqa çığarmı? Alar da töp Watanın, xalqın, tamırların ezläp säfär çığar, bälki? Qatlawlı, bormalı yazmışlı xalıq balası bez! İsän bulıyq, bergä bulıyq!»
Mädäniät mäsälälärenä zur iğtibar birgän tatar gäzitläre Ğarif Axunovnıñ tuğan könen iskä almıy qalmadı. Şähri Qazan gäzitendä yazuçınıñ 50 yıllığı uñayınnan Ayaz Ğiläcev tarafınnan 1975 yılda yazılğan mäqälä dönya kürde. Bu yazmanı, şuşı arada yaña buın üskän, Ayaz Ğiläcev mäqäläse belän yañadan tanışu zıyan itmäs, dip Näqıä Ğiläceva redaksiägä täqdim itkän.
Mädäni comğa gäzitendä «Yuqsınu» digän säxifädä basılğan «Mäñgelekkä küçär aldınnan...» isemle mäqälädä küptän tügel arabızdan kitkän Ayaz Ğiläcev häm anıñ icatı iskä alına.
Şähri Qazan gäzite tanılğan cırçı, milli xäräkät äğzäse Wafira Ğizzätullina wafat bulğan könneñ yaqınlaşuwın iskärtä. Ul ber yıl elek 15 sentäber könne häläk bulğan ide. Kamil Ğilmullin qayğınämä urnaştırıp, anıñ ruxına doğa qılırğa çaqıra. Anda şulay uq Wafira Ğizätullina yädqäre itep «Aqçarlaqlar İdel öslärendä» digän şiğır da urnaştırılğan. Menä ber özek:
Aqçarlaqlar İdel öslärendä Sinsez qalğaç ällä nişlädem lä, Alsu yözem sula, sarğayadır, Qara çäçem uña ağaradır.
Aqçarlaqlar İdel öslärendä. Alar kitkäç közen nişlärmen lä - Yazlar sayın alar qaytır menä Beläm, qaytmıysıñ şul tik sin genä.
Bikä Timerova