Çärşämbe könne xökümättän bäysez Tışqı Mönäsäbätlär Şurasında belgeçlär belän oçraşuda çığış yasap Däwlät Departamentınıñ säyäsätne planlaştıru direktorı Richard Haass Möselman dönyasın üzgärtügä yardäm itüdä distälärçä yıl buyı däwam itkän iğtibarsızlıqlardan soñ Waşington xäzer üz yünäleşen üzgärtä dide.
AUDİO: Quşma Ştatlar Möselman dönyası xalıqları häm xökümätläre belän xezmättäşlek itkändä demokratiäne üsterü öçen moñarçı bulğanğa qarağanda nığraq tırışaçaq dip belderde Haass.
BMOnıñ küptän tügel iğlan itelgän xisabında Möselman illärendä demokratiä qıtlığı buluı, qayber çığarmalarnı isäpkä almağanda Möselman illärendä süz iregen, xökümättä xalıq wäkillegen häm iqtisadıy tärräqiätne buuçı avtoritar citäkçelär toruı turında äytelä.
Haass üz çığışında Demokratiä belän İslamnıñ ber bersenä qarşı kilmäwe, qayber illärdä, şul isäptän Könbatış Yewropada da demokratiäneñ tärräqiäte öçen yıllarça waqıt kiräk buluı turında söyläde. Möselman däwlätläre arasınnan demokratik omtılış ömete bulğan illär dip ul İran, Bahrein, Fälestinlelärne, Oman, Küwäyt, İndoneziä häm Albaniäne atadı. Anıñ süzlärençä aldağı aylarda AQŞ däwlät sekretare Kolin Pawell şul omtılışlarnı yaqlawçı yaña çaralarnı iğlan itäçäk.
AUDIO:Bu yaña çaralar Ğäräp dönyasındağı alğa kiteş öçen bik möhim bulğan 3 yünäleştä tärräqiätne iğtibar üzägenä alaçaq. Alar İqtisadnı, mäğärifne häm säyäsätne reformalaw. Monıñ öçen Ğäräp dönyasına yıllıq iqtisadıy yardämgä totılğan 1 milliard dollardan tış östämä aqçalar bülenäçäk.
Haass demokratiäne çittän torıp urnaştırıp bulmıy däwamlı üzgäreşlär möselman cämğiätläreneñ üzlärennän kilergä tieş dide. Ul Amerika däwlätlärgä alarnıñ üz şäkelendäge xalıq wäkilläre xökümäten tözergä yardäm itäçäk dip belderde. Şul uq waqıtta ul härber demokratiä irekle matbuğatqa, uqımışlı xalıqqa häm xatın qızlar xoquqların xörmät itügä moxtac dide.
Haass AQŞ-nıñ Möselman illärendä demokratiäne yaqlawdağı citeşsezleklären tänqitläwdä yuğarı däräcä xakimiät wäkile öçen ğädättän tış açıq buldı diärgä mömkin. Möselmannar üzlärendä demokratiä citeşmäwe öçen Quşma Ştatlarnı ğäyepli almıy, şulay da bezneñ bu ölkädäge eşçänlegebezdä citeşsezleklär bar dip belderde. Söğüd Ğärabstanı kebek küptänge berektäşlärne häm Qırğızstan, Üzbäkstan kebek Amerikanıñ yaña dusların küzdä totıp Haass bolay dide.
AUDIO: Neft’neñ totrıqlı räweştä kilep toruı, Sovet, İran häm Ğiraq ekspansiäsen tıyu, Ğäräp-İzrael nizağına bäyle mäs’älälärne çişü, Könçığış Aziädä kommunismğa qarşı toru häm üz xärbilärebezneñ çittäge bazaların buldıru kebek mänfäğätlärne qayğırtıp Quşma Ştatlar qaywaqıt ul illärdäge wäzğiätne çetnekläp öyränep tormadı.
Haass Amerika Möselman däwlätlären totrıqlıraq, tınıçraq, mulraq häm global’läşüçe dönya basımına yaraqlaşuçanraq itügä bulışu mömkinlegen yuğalttı dide. Anıñ äytüençä kiläçäktä AQŞ üz mänfäğätlärenä xezmät itüçe avtoritar xakimiätlär öçen taşlamalar yasamiaçaq. Ämma ul tışqı säyäsättäge bu üzgäreşlärneñ Söğüd Ğärabstanı kebek töp berektäşlär belän mönäsäbätlärdä niçek çağılaçağın açıqlawdan tıyılıp qaldı.
Şuşı uq söyläşüdä Johns Hopkins Universitetınıñ Tärräqi Xalıqara tikşerenülär bülegendäge Yaqın Könçığış belgeçe Fuat Ajami da çığış yasadı. Ajami Amerika terrorçılıqqa qarşı suğış belän Möselman demokratiäsenä yardäm itüne ber-bersenä niçek yaraqlaştıraçaq digän soraw quydı.
AUDIO: Bez Süriä belän eş itärgä tieş. Üzbäkstan belän eş itärgä tieş. Aljir belän eş itärgä tieş. Çınnan da terrorğa qarşı suğış bezne big ük yaxşı bulmağan häm demokratiägä yöz totmağan xakimiätlär belän härtörle xezmättäşlekkä mäcbür itä.
Haass mondıy qıyınlıq buluın tanısa da Waşington Möselman däwlätläre belän eşçänlek itkändä alarnıñ kiläçäktä demoktarik däwlätkä äwerelüneñ faydalıraq buluın añlawına ömetlänä dip, mullıq belän demokratiäneñ ber-bersenä bik yaqın bäylängän buluın turında söyläde. Möselman illärendä demokratiäneñ artuı anda yäşäwçe xalıqlar öçen dä, Quşma Ştatlar öçen dä yaxşıraq bulaçaq dide Haass.
Naif Aqmal, Praga.
AUDİO: Quşma Ştatlar Möselman dönyası xalıqları häm xökümätläre belän xezmättäşlek itkändä demokratiäne üsterü öçen moñarçı bulğanğa qarağanda nığraq tırışaçaq dip belderde Haass.
BMOnıñ küptän tügel iğlan itelgän xisabında Möselman illärendä demokratiä qıtlığı buluı, qayber çığarmalarnı isäpkä almağanda Möselman illärendä süz iregen, xökümättä xalıq wäkillegen häm iqtisadıy tärräqiätne buuçı avtoritar citäkçelär toruı turında äytelä.
Haass üz çığışında Demokratiä belän İslamnıñ ber bersenä qarşı kilmäwe, qayber illärdä, şul isäptän Könbatış Yewropada da demokratiäneñ tärräqiäte öçen yıllarça waqıt kiräk buluı turında söyläde. Möselman däwlätläre arasınnan demokratik omtılış ömete bulğan illär dip ul İran, Bahrein, Fälestinlelärne, Oman, Küwäyt, İndoneziä häm Albaniäne atadı. Anıñ süzlärençä aldağı aylarda AQŞ däwlät sekretare Kolin Pawell şul omtılışlarnı yaqlawçı yaña çaralarnı iğlan itäçäk.
AUDIO:Bu yaña çaralar Ğäräp dönyasındağı alğa kiteş öçen bik möhim bulğan 3 yünäleştä tärräqiätne iğtibar üzägenä alaçaq. Alar İqtisadnı, mäğärifne häm säyäsätne reformalaw. Monıñ öçen Ğäräp dönyasına yıllıq iqtisadıy yardämgä totılğan 1 milliard dollardan tış östämä aqçalar bülenäçäk.
Haass demokratiäne çittän torıp urnaştırıp bulmıy däwamlı üzgäreşlär möselman cämğiätläreneñ üzlärennän kilergä tieş dide. Ul Amerika däwlätlärgä alarnıñ üz şäkelendäge xalıq wäkilläre xökümäten tözergä yardäm itäçäk dip belderde. Şul uq waqıtta ul härber demokratiä irekle matbuğatqa, uqımışlı xalıqqa häm xatın qızlar xoquqların xörmät itügä moxtac dide.
Haass AQŞ-nıñ Möselman illärendä demokratiäne yaqlawdağı citeşsezleklären tänqitläwdä yuğarı däräcä xakimiät wäkile öçen ğädättän tış açıq buldı diärgä mömkin. Möselmannar üzlärendä demokratiä citeşmäwe öçen Quşma Ştatlarnı ğäyepli almıy, şulay da bezneñ bu ölkädäge eşçänlegebezdä citeşsezleklär bar dip belderde. Söğüd Ğärabstanı kebek küptänge berektäşlärne häm Qırğızstan, Üzbäkstan kebek Amerikanıñ yaña dusların küzdä totıp Haass bolay dide.
AUDIO: Neft’neñ totrıqlı räweştä kilep toruı, Sovet, İran häm Ğiraq ekspansiäsen tıyu, Ğäräp-İzrael nizağına bäyle mäs’älälärne çişü, Könçığış Aziädä kommunismğa qarşı toru häm üz xärbilärebezneñ çittäge bazaların buldıru kebek mänfäğätlärne qayğırtıp Quşma Ştatlar qaywaqıt ul illärdäge wäzğiätne çetnekläp öyränep tormadı.
Haass Amerika Möselman däwlätlären totrıqlıraq, tınıçraq, mulraq häm global’läşüçe dönya basımına yaraqlaşuçanraq itügä bulışu mömkinlegen yuğalttı dide. Anıñ äytüençä kiläçäktä AQŞ üz mänfäğätlärenä xezmät itüçe avtoritar xakimiätlär öçen taşlamalar yasamiaçaq. Ämma ul tışqı säyäsättäge bu üzgäreşlärneñ Söğüd Ğärabstanı kebek töp berektäşlär belän mönäsäbätlärdä niçek çağılaçağın açıqlawdan tıyılıp qaldı.
Şuşı uq söyläşüdä Johns Hopkins Universitetınıñ Tärräqi Xalıqara tikşerenülär bülegendäge Yaqın Könçığış belgeçe Fuat Ajami da çığış yasadı. Ajami Amerika terrorçılıqqa qarşı suğış belän Möselman demokratiäsenä yardäm itüne ber-bersenä niçek yaraqlaştıraçaq digän soraw quydı.
AUDIO: Bez Süriä belän eş itärgä tieş. Üzbäkstan belän eş itärgä tieş. Aljir belän eş itärgä tieş. Çınnan da terrorğa qarşı suğış bezne big ük yaxşı bulmağan häm demokratiägä yöz totmağan xakimiätlär belän härtörle xezmättäşlekkä mäcbür itä.
Haass mondıy qıyınlıq buluın tanısa da Waşington Möselman däwlätläre belän eşçänlek itkändä alarnıñ kiläçäktä demoktarik däwlätkä äwerelüneñ faydalıraq buluın añlawına ömetlänä dip, mullıq belän demokratiäneñ ber-bersenä bik yaqın bäylängän buluın turında söyläde. Möselman illärendä demokratiäneñ artuı anda yäşäwçe xalıqlar öçen dä, Quşma Ştatlar öçen dä yaxşıraq bulaçaq dide Haass.
Naif Aqmal, Praga.