Keşe xoquqları buyınça şuşı өç xalıqara oyışmanıŋ urtaq belderüendә borçılu belderelgәn biş mәsәlә bolar: Berençedәn, qaçaqlarğa Çeçnәgә qaytuları өçen basım yasau hәm qaçaq lagerların yabu qaçaqlarnı de fakto kөçlәp qaytaru bulıp tora. Russiә xөkümәteneŋ 2002-nçe yılnıŋ azağında Inguşutiәdә Aki Yurt qaçaqlar lagerın yabuı bigeәrk tә borçılu tudıra. Çөnki qış urtasında küpçelek qaçaqlarnıŋ altenativ torağı yuq. Ikençedәn, konfliktta qatnaşqan ike yaqnıŋ tınıç xalıqqa hөcümnәre , başkütәrüçelәrneŋ Mәskәv yaqlı çinovniklarnı kisәtülәre hәm üterülәre, Russiә xәrbilәreneŋ tınıç xalıqnı üterülәre hәm alarnıŋ ezsez yuğaluı, xalıqara humanitar qanunnı bozu bulıp tora. Dikәber ayında Groznıyda xөkümәt binasın şartlatu nәticәsendә 83 keşe hәlak buldı. 2002-nçe yılnıŋ noyәber ayınnan birle Çeçen kөrәşçelәre 7 çinovniknı ütergәn hәm 9 keşene urlağan dip xisaplana. Russiә xәrbilәre dә qanunsız üterülәr hәm qulğa alular өçen cavaplılar. Өçençedәn, Russiә xәrbilәreneŋ qanunsız eşçәnlegenә qarşı belderülәr yasağanı өçen elekke Mәskәv yaqlı Çeçen rәsmi şәxese Russiә xәrbilәre tarafınnan üterelgәn bulırğa tieş. Uzğan yılnıŋ 29-nçe Noyәberendә Alxan qala auılınıŋ elekke administratsiә başlığı Malika Umajeva Russiә soldatları tarafınan üterelgәn bulırğa tieş. Ul 1-nçe Dikәberdә şuşı postın yaŋadan bilәrgә tieş ide. Soŋğı ike yılda ul Alxan Qalada xoquq bozu vaqiәlәre turında keşe xoquqların yaqlau tөrkemnәrenә yardәm itep kilde. Dürtençedәn, hәr ike yaqnıŋ da qanunnı bozğannar cavapqa tartılmıy. Qanunnı bozu turında yüzәrlәgәn şikayәt bulsa da, soŋğı rәsmi sannarğa qarağanda, өç yıldır dәvam itkәn konflikt vaqıtında 64 xәrbi genә Çeçnәdә tınıç xalıqqa qarşı cinayәt eşlәvdә ğәyeple tabılğan. Bişençedәn, Çeçnәgә xalıqara küzәtüçelәr kerә almıylar, yauızlanular xaqında açıqlıq yuq. Bigerәk tә Russiә xөkümәte Eskәnçәne buldırmau turındağı Yevropa Komitetınıŋ Russiәgә vizitları turındağı raportların Russiәdә iğlan itәrgә rәxsәt itmi. Russiә keşe xoquqların küzәtü xoquqın da tanığan yaŋa mandat birergә rizalıq birmiçә, 2002-nçe ylnıŋ 31-nçe dikәberendә Yevropada Iminlek hәm Xezmәttәşlek Oyımasınıŋ Yardәm tәrkemeneŋ missiәsen yaptı. Russiә şulay uq BMOnıŋ Eskәnçә hәm Qanunsız üterülәrne tikşerü buyıça mәxsus vәkillәren çaqırmadı.
Menә şul sәbәplәrdәn Amnisty International, Human Rights Watch hәm Keşe Xoquqları buyınça Xalıqara Helsinki Federatsiәse Yevropa Şurasınıŋ Parlamentar assambleyın Çeçnә turındağı rezolutsiәgә şuşı mәsәlәlәrne kertergә çaqıra. Berençedәn, Qaçaq lagerların yabu de fakto kөçlәp qaytarunı aŋlata hәm bu qabul itelerlek nәrsә tügel. Ikençedәn, Rezolutsiәdә tınıç xalıq arasında qorbannarnıŋ küp buluı cağılırğa hәm ike yaqnı da xalıqara humanitar qanunnı xөrmәt itәrgә çaqıru bulrğa tieş. Өçençedәn, rezolutsiәgә Russiә xөkümәte Yevropa Şurası general sekretarına hәm Assambleyena Malika Umajevanı üterü belәn bәylәneşle tikşerülәrneŋ barışı turında xisap birergә tieşlege dә kertelergә tieş. Dürtençedәn, rezolutsiәgә Russiә xөkümәteneŋ Russiә soldatları tarafınnan eşlәngәn cinayәtlәrne tikşerü turında tәfsille isemlekne 2002-nçe yılnıŋ Aprilenә qәdәre tapşırırğa tieşlege hәm monı eşlәmәv faktı kertelergә hәm monı bu yılnıŋ Aprilenә qәdәre eşlәrgә tieşlege әytelergә tieş. Bişençedәn, Russiә xөkümәte Yevropada Iminlek hәm Xezmәtәtşlek Oyışmasınıŋ Çeçnәgә yardәm tөrkemeneŋ , keşe xoquqların kütәztüe dә kertelgәn yaŋa missiәsenә rizalıq birergә hәm BMOsınıŋ Çeçnәdәge mәxsus vәkileneŋ vizitın budırırığa tieş. Altınçıdan, Rezolutsiәgә şulay uq Russiә xөkümәten Eskәnçәne buldırmau komitetınıŋ raportların iğlan itәrgә kiçekmiçә rөxsәt birergә çaqıru da kertelergә tieş. Amnisty International , Human Rights Watch hәm Keşe Xoquqları buyınça Xalıqara Helsinki federatsiәsenneŋ mәtbuğat belderüendә әnә şular yazılğan.
Fәrit Idelle, Praga.
Menә şul sәbәplәrdәn Amnisty International, Human Rights Watch hәm Keşe Xoquqları buyınça Xalıqara Helsinki Federatsiәse Yevropa Şurasınıŋ Parlamentar assambleyın Çeçnә turındağı rezolutsiәgә şuşı mәsәlәlәrne kertergә çaqıra. Berençedәn, Qaçaq lagerların yabu de fakto kөçlәp qaytarunı aŋlata hәm bu qabul itelerlek nәrsә tügel. Ikençedәn, Rezolutsiәdә tınıç xalıq arasında qorbannarnıŋ küp buluı cağılırğa hәm ike yaqnı da xalıqara humanitar qanunnı xөrmәt itәrgә çaqıru bulrğa tieş. Өçençedәn, rezolutsiәgә Russiә xөkümәte Yevropa Şurası general sekretarına hәm Assambleyena Malika Umajevanı üterü belәn bәylәneşle tikşerülәrneŋ barışı turında xisap birergә tieşlege dә kertelergә tieş. Dürtençedәn, rezolutsiәgә Russiә xөkümәteneŋ Russiә soldatları tarafınnan eşlәngәn cinayәtlәrne tikşerü turında tәfsille isemlekne 2002-nçe yılnıŋ Aprilenә qәdәre tapşırırğa tieşlege hәm monı eşlәmәv faktı kertelergә hәm monı bu yılnıŋ Aprilenә qәdәre eşlәrgә tieşlege әytelergә tieş. Bişençedәn, Russiә xөkümәte Yevropada Iminlek hәm Xezmәtәtşlek Oyışmasınıŋ Çeçnәgә yardәm tөrkemeneŋ , keşe xoquqların kütәztüe dә kertelgәn yaŋa missiәsenә rizalıq birergә hәm BMOsınıŋ Çeçnәdәge mәxsus vәkileneŋ vizitın budırırığa tieş. Altınçıdan, Rezolutsiәgә şulay uq Russiә xөkümәten Eskәnçәne buldırmau komitetınıŋ raportların iğlan itәrgә kiçekmiçә rөxsәt birergә çaqıru da kertelergә tieş. Amnisty International , Human Rights Watch hәm Keşe Xoquqları buyınça Xalıqara Helsinki federatsiәsenneŋ mәtbuğat belderüendә әnә şular yazılğan.
Fәrit Idelle, Praga.