Bu tema matbuğatnıñ berençe bitlärenä çığarıldı. Şähri Qazan däwlät şurası utırışı xaqında yazmanı «Prezident töp burıçlarnı bilgeläde» digän baş isem belän birde. Watanım Tatarstan gäzite dä berençe bitkä Mintimer Şäymiev räsemen häm anıñ notığın bastırıp çığardı. Şunısı qızıq, küñelsez bulsa da, gäzit Prezidentnıñ şuşı basma turında äytkän tänqit süzlären dä bastırırğa mäcbür buldı. Yullamada Mintimer Şäymiev bu basmanıñ ğına tügel, başqa mäglümät çaralarınıñ eşçänlegenä dä bäyä birep kitte:
Республика Татарстан, Watanım Tatarstan kebek distälägän yıllar buyı çığıp kilgän gazetalarıbızğa üzgäreşlär cile az qağıldı digän tä’sir qala. Ä bit näq şuşı gäzitlär respublikanıñ mäğlümat mäydanında äydäp barırğa tieşlär. Alarnıñ räsmi buluları yañarış öçen kirtä bula almıy. Misalğa Российская газетаnı alıyq. Ul şaqtıy ütken yaza, analitik materialğa bay, tirajı da kisken üste häm anıñ inde tabış kiterüen dä äytep kitärgä kiräk. Üzäk gazetalar ürnägendä bezneñ räsmi organnarğa da regionnarda üz quşımtaların buldırırğa waqıt citmädeme ikän?
Mintimer Şäymiev şulay uk, Mädäni comğa gäzitenä dä şeltäle süzlär äytep kitte. Üzäk televideniese artınnan Qazan kommersiä kanalları da censi totnaqsızlıqnı häm köç kul’tın propagandalıy, dip tä östäde ul.
Şulay itep Prezident yullaması böten gäzitlärdä basılıp çıqtı. Восточный экспресс gäzite prezident yullamasında äytelgän fikerne, Däwlät Şurasınıñ taralu-taralmawı turındağı sorawğa cawapnı, berençe bitkä çığardı. Bu gäzittäge yazma «Üz üzeñne üterü turında ber süz dä yuq» digän baş astında çıqtı. İñ qızığı şul, parlament yazmışına qağılışlı sorawğa cawap yuq anda. Şäymiev älege mäsälägä ğomumi süzlär belän genä qağılıp kitte. Tögäl genä äytmäde. Baş isemneñ kilep çığu tarixı şundıy: deputat Ştanin, Däwlät Şurası utırışı başlanır aldınnan: «Üz üzeñne taratu – üzeñä qul salu belän ber»,- digän belderü yasıy. Aña Şäymiev: «Üz üzeñä qul salu turında minem yullamada ber süz dä yuq», - dip şayartıp cawap birä. Bu süzlärne işetep alğan xäbärçe, alarnı, baş isem itep çığarğan.
Gäzit, säyäsät belän qızıqsınuçı uquçılarğa, kiläse san çıqqan arada uylanırğa ruxi azıq birä. «Äy, sez anda, östä!» digän baş astındağı yazmada, gäzit möxärrire «Tatarstanda iñ tä’sirle 50 keşeneñ isemlegenä kem kerä ?», - digän soraw quya. Anıñ yazuına qarağanda, bu gäzittä basılğan ğınwar ayı isemlegendä sensatsiä yuq. Tatarstannıñ analitik ezlänülär üzäge 25 belgeçtän soraştıru ütkärgän. Alarğa barlığı 7 soraw birelä: keşeneñ qulında bulğan xakimiätneñ küläme, ul idärä itä torğan ölkädä bulğan baylıqlar, şäxes bularaq, tanış-beleşläre, ictimaği xäräkätkä tä’sir itü köçe, mäğlümat çaraların kontrol itü mömkinlege, iqtisadta häm säyäsättä ğomum tä’sirlek bilgese. Bu sorawlarğa cawaplar alınğannan soñ, ğomumiläşterü yasala, isemlek tözelä. Menä ul isemlekneñ berençe 6 yulı:
1. Mintimer Şäymiev, Tatarstan prezidentı 2. Röstäm Miñnexanov, xökümät citäkçese 3. Färit Möxämmätşin, parlament räise 4. Kamil İsxaqov, şähär başlığı 5. Äğzäm Ğobäydullin, prezident apparatı citäkçese 6. Şäfäğät Taxautdinov, Tatneft şirkäte citäkçese
Bu isemlekne ere biznes şirkätläre citäkçeläre, prezidentnıñ säyäsi kiñäşçese häm premier-ministr urınbasarları däwam itä. Şunısı ähämiätle, isemlekkä prezidentnıñ ike ulı da kergän, eşmäkär Radik Şäymiev 21-nçe urında, eşmäkär Ayrat Şäymiev 32-nçe urında. İsemlekkä näticä yasağanda, Räşit Ğällämov, isemlektäge şäxeslärneñ 8-e genä säyäsät belän genä şöğellänä, 24 keşe – yuğarı däräcäle çinovniklar, häm 17 keşe – zur biznes wäkilläre, dip yaza. Bu - xakimiät häm eşmäkärlekneñ ber-bersenä tığız bäylängänen kürsätä, di Räşit Ğällämov.
Atna matbuğatında şulay uk, Tatarstan Konstitutsiä mäxkämäseneñ qararı xaqında da fiker alışular buldı. İsegezdä bulsa, şuşı könnärdä Tatarstannıñ Konstitutsion mäxkämäse Rusiä prokuraturası şikäyäte belän başlanğan eşne qaradı. Anda Tatarstannıñ suverenitetı barmı-yuqmı digän mäsälä tikşerelde. Konstitutsion mäxkämä «üz wäkälätläre qısalarında, Tatarstan - suveren däwlät» digän qarar çığarğan ide. Bu matbuğatta qapma-qarşı bäyä aldı. Mädäni comğa gäzitendä, mäsälän, «Mäxkämä suverenlıq yaqlı» digän yazma basılıp çıqtı. Xäbärçe Äğzam Fäyzraxmanovnıñ yazması «suverenitet bar» digän fikergä ışandırudan ğibärät ide. Ä Московский Комсомолец gäziteneñ Tatarstandağı quşımtasında möxärrir Lev Ovrutskiy suverenlıqnıñ bulmawın isbatlarğa tırışa. Ul bu bäxästä, Rusiä Federatsiäseneñ genä suverenitetı bar, ike däräcäle möstäqillek Konstitutsiädä kürsätelmägän, digän dälillär kiterä.
Ğömüm säyäsät, ayırım alğanda kiläse saylaw aldı kompaniäse matbuğatnıñ häm säyäsi küzätüçelärneñ iğtibar üzägendä bulır dip farazlarğa bula.
Matbuğat küzätüeneñ başında, Tatarstan prezidentınıñ respublika matbuğatı turında äytelgän tänqidi fikerlären kitergän idek. Şul uk xaqta Восточный экспресс gäziteneñ xäbärçese dä uylana. Yaña çığa başlağan basma Bezneñ gäcit turında yazğanda ul, tatarça häm zamança eşläw misalın kiterä. Bezneñ gäcitne çığaruçılar başta osta itep reklama kampaniäsen ütkärde, annan soñ, kiñ qatlam uquçılarnı cälep itä torğan, qurqınıç, tılsımlı küreneşlärgä bağışlanğan säxifälär, tatar millätçelärenä häm baqçaçılarğa ruxi azıq birüçe mäqälälär bastıra başladı. Bezneñ gäcitneñ bizäleşe Tatarstan yäşläre, Yuldaş, Aqçarlaq gäzitlären xäterlätä. Gäzitlärneñ üz ara yarışıp eşläwe matbuğat öçen faydalı ğına bulır, dip näticä çığara gäzit xäbärçese Azat Axunov.
Tatar matbuğatı, şulay uk, 23 fivral könenä dä zur iğtibar birde. Läkin bu oçraqta süz Watannı saqlawçılar köne tügel, ä Ğayaz İsxaqinıñ tuğan köne turında bara. Восточный экспресс gäziteneñ «Tatar ğasırı» quşımtası da älege waqiğanı urap uzmadı. Bıyıl ädip häm cämäğät eşlekleseneñ tuyına 125 tula. Şuşı köngä bağışlap «Tatar ğasırı»nda «Millät betüneñ 5 şartı» digän yazma häm Ğayaz İsxaqinıñ fotoräseme dönya kürde. Azat Axunov, millätneñ betü şartların İsxaki üzeneñ «200 yıldan soñ inqiraz» digän äsärendä kürsätte inde, digän fikere belän urtaqlaşa. Ğayaz İsxaqinıñ bu äsäre Miras jurnalınıñ yaña sanında da basılıp çıqtı. Jurnal şulay uk, Ğayaz İsxaqi icatına şaqtıy zur iğtibar birä. Mäsälän, anda, Minnäxmät Säxärovnıñ «İnqiraznı tezgenläwçe» digän fänni mäqäläse, Rämzi Noğmannıñ «İsxaqi icatında oçrağan mädäni faktlar» digän yazması, häm Bulat Ğalineñ «Ğayaz İsxaqinıñ berençe revolütsiä çorındağı ictimaği-säyäsi eşçänlege» digän mäqäläläre basılıp çıqtı. Şähri Qazan gäziteneñ «İlhamiät» quşımtası da bu könne bilgeläp ütüdän çittä qalmadı. Anda «Ğayaz babaynıñ mösläki qiblası» digän yazma dönya kürde. Anı filologiä fännäre doktorı, Xatıyp Miñneğulov äzerläğän. Şähri Qazan öçen ul İsxaqinıñ 1937 yılda «Yaña milli yul» jurnalında dönya kürgän mäqäläsen dä basuğa äzerläp birgän. İsxaqi anda, üzeneñ «Tel mäsäläse» digän mäqäläsendä 1937 yılda Tatarstanda bulğan xällärgä üzençälekle qaraş taşlıy. Şunısı qızıqlı, niçä distä yıl uzsa da, tel mäsäläse hamanda şul uk , zamannıñ iñ aktual mäsäläse bulıp tora : kemder millätkä qarşı xäylä qora, kemder – moña qarşı tora.
Bikä Timerova, Qazan
Республика Татарстан, Watanım Tatarstan kebek distälägän yıllar buyı çığıp kilgän gazetalarıbızğa üzgäreşlär cile az qağıldı digän tä’sir qala. Ä bit näq şuşı gäzitlär respublikanıñ mäğlümat mäydanında äydäp barırğa tieşlär. Alarnıñ räsmi buluları yañarış öçen kirtä bula almıy. Misalğa Российская газетаnı alıyq. Ul şaqtıy ütken yaza, analitik materialğa bay, tirajı da kisken üste häm anıñ inde tabış kiterüen dä äytep kitärgä kiräk. Üzäk gazetalar ürnägendä bezneñ räsmi organnarğa da regionnarda üz quşımtaların buldırırğa waqıt citmädeme ikän?
Mintimer Şäymiev şulay uk, Mädäni comğa gäzitenä dä şeltäle süzlär äytep kitte. Üzäk televideniese artınnan Qazan kommersiä kanalları da censi totnaqsızlıqnı häm köç kul’tın propagandalıy, dip tä östäde ul.
Şulay itep Prezident yullaması böten gäzitlärdä basılıp çıqtı. Восточный экспресс gäzite prezident yullamasında äytelgän fikerne, Däwlät Şurasınıñ taralu-taralmawı turındağı sorawğa cawapnı, berençe bitkä çığardı. Bu gäzittäge yazma «Üz üzeñne üterü turında ber süz dä yuq» digän baş astında çıqtı. İñ qızığı şul, parlament yazmışına qağılışlı sorawğa cawap yuq anda. Şäymiev älege mäsälägä ğomumi süzlär belän genä qağılıp kitte. Tögäl genä äytmäde. Baş isemneñ kilep çığu tarixı şundıy: deputat Ştanin, Däwlät Şurası utırışı başlanır aldınnan: «Üz üzeñne taratu – üzeñä qul salu belän ber»,- digän belderü yasıy. Aña Şäymiev: «Üz üzeñä qul salu turında minem yullamada ber süz dä yuq», - dip şayartıp cawap birä. Bu süzlärne işetep alğan xäbärçe, alarnı, baş isem itep çığarğan.
Gäzit, säyäsät belän qızıqsınuçı uquçılarğa, kiläse san çıqqan arada uylanırğa ruxi azıq birä. «Äy, sez anda, östä!» digän baş astındağı yazmada, gäzit möxärrire «Tatarstanda iñ tä’sirle 50 keşeneñ isemlegenä kem kerä ?», - digän soraw quya. Anıñ yazuına qarağanda, bu gäzittä basılğan ğınwar ayı isemlegendä sensatsiä yuq. Tatarstannıñ analitik ezlänülär üzäge 25 belgeçtän soraştıru ütkärgän. Alarğa barlığı 7 soraw birelä: keşeneñ qulında bulğan xakimiätneñ küläme, ul idärä itä torğan ölkädä bulğan baylıqlar, şäxes bularaq, tanış-beleşläre, ictimaği xäräkätkä tä’sir itü köçe, mäğlümat çaraların kontrol itü mömkinlege, iqtisadta häm säyäsättä ğomum tä’sirlek bilgese. Bu sorawlarğa cawaplar alınğannan soñ, ğomumiläşterü yasala, isemlek tözelä. Menä ul isemlekneñ berençe 6 yulı:
1. Mintimer Şäymiev, Tatarstan prezidentı 2. Röstäm Miñnexanov, xökümät citäkçese 3. Färit Möxämmätşin, parlament räise 4. Kamil İsxaqov, şähär başlığı 5. Äğzäm Ğobäydullin, prezident apparatı citäkçese 6. Şäfäğät Taxautdinov, Tatneft şirkäte citäkçese
Bu isemlekne ere biznes şirkätläre citäkçeläre, prezidentnıñ säyäsi kiñäşçese häm premier-ministr urınbasarları däwam itä. Şunısı ähämiätle, isemlekkä prezidentnıñ ike ulı da kergän, eşmäkär Radik Şäymiev 21-nçe urında, eşmäkär Ayrat Şäymiev 32-nçe urında. İsemlekkä näticä yasağanda, Räşit Ğällämov, isemlektäge şäxeslärneñ 8-e genä säyäsät belän genä şöğellänä, 24 keşe – yuğarı däräcäle çinovniklar, häm 17 keşe – zur biznes wäkilläre, dip yaza. Bu - xakimiät häm eşmäkärlekneñ ber-bersenä tığız bäylängänen kürsätä, di Räşit Ğällämov.
Atna matbuğatında şulay uk, Tatarstan Konstitutsiä mäxkämäseneñ qararı xaqında da fiker alışular buldı. İsegezdä bulsa, şuşı könnärdä Tatarstannıñ Konstitutsion mäxkämäse Rusiä prokuraturası şikäyäte belän başlanğan eşne qaradı. Anda Tatarstannıñ suverenitetı barmı-yuqmı digän mäsälä tikşerelde. Konstitutsion mäxkämä «üz wäkälätläre qısalarında, Tatarstan - suveren däwlät» digän qarar çığarğan ide. Bu matbuğatta qapma-qarşı bäyä aldı. Mädäni comğa gäzitendä, mäsälän, «Mäxkämä suverenlıq yaqlı» digän yazma basılıp çıqtı. Xäbärçe Äğzam Fäyzraxmanovnıñ yazması «suverenitet bar» digän fikergä ışandırudan ğibärät ide. Ä Московский Комсомолец gäziteneñ Tatarstandağı quşımtasında möxärrir Lev Ovrutskiy suverenlıqnıñ bulmawın isbatlarğa tırışa. Ul bu bäxästä, Rusiä Federatsiäseneñ genä suverenitetı bar, ike däräcäle möstäqillek Konstitutsiädä kürsätelmägän, digän dälillär kiterä.
Ğömüm säyäsät, ayırım alğanda kiläse saylaw aldı kompaniäse matbuğatnıñ häm säyäsi küzätüçelärneñ iğtibar üzägendä bulır dip farazlarğa bula.
Matbuğat küzätüeneñ başında, Tatarstan prezidentınıñ respublika matbuğatı turında äytelgän tänqidi fikerlären kitergän idek. Şul uk xaqta Восточный экспресс gäziteneñ xäbärçese dä uylana. Yaña çığa başlağan basma Bezneñ gäcit turında yazğanda ul, tatarça häm zamança eşläw misalın kiterä. Bezneñ gäcitne çığaruçılar başta osta itep reklama kampaniäsen ütkärde, annan soñ, kiñ qatlam uquçılarnı cälep itä torğan, qurqınıç, tılsımlı küreneşlärgä bağışlanğan säxifälär, tatar millätçelärenä häm baqçaçılarğa ruxi azıq birüçe mäqälälär bastıra başladı. Bezneñ gäcitneñ bizäleşe Tatarstan yäşläre, Yuldaş, Aqçarlaq gäzitlären xäterlätä. Gäzitlärneñ üz ara yarışıp eşläwe matbuğat öçen faydalı ğına bulır, dip näticä çığara gäzit xäbärçese Azat Axunov.
Tatar matbuğatı, şulay uk, 23 fivral könenä dä zur iğtibar birde. Läkin bu oçraqta süz Watannı saqlawçılar köne tügel, ä Ğayaz İsxaqinıñ tuğan köne turında bara. Восточный экспресс gäziteneñ «Tatar ğasırı» quşımtası da älege waqiğanı urap uzmadı. Bıyıl ädip häm cämäğät eşlekleseneñ tuyına 125 tula. Şuşı köngä bağışlap «Tatar ğasırı»nda «Millät betüneñ 5 şartı» digän yazma häm Ğayaz İsxaqinıñ fotoräseme dönya kürde. Azat Axunov, millätneñ betü şartların İsxaki üzeneñ «200 yıldan soñ inqiraz» digän äsärendä kürsätte inde, digän fikere belän urtaqlaşa. Ğayaz İsxaqinıñ bu äsäre Miras jurnalınıñ yaña sanında da basılıp çıqtı. Jurnal şulay uk, Ğayaz İsxaqi icatına şaqtıy zur iğtibar birä. Mäsälän, anda, Minnäxmät Säxärovnıñ «İnqiraznı tezgenläwçe» digän fänni mäqäläse, Rämzi Noğmannıñ «İsxaqi icatında oçrağan mädäni faktlar» digän yazması, häm Bulat Ğalineñ «Ğayaz İsxaqinıñ berençe revolütsiä çorındağı ictimaği-säyäsi eşçänlege» digän mäqäläläre basılıp çıqtı. Şähri Qazan gäziteneñ «İlhamiät» quşımtası da bu könne bilgeläp ütüdän çittä qalmadı. Anda «Ğayaz babaynıñ mösläki qiblası» digän yazma dönya kürde. Anı filologiä fännäre doktorı, Xatıyp Miñneğulov äzerläğän. Şähri Qazan öçen ul İsxaqinıñ 1937 yılda «Yaña milli yul» jurnalında dönya kürgän mäqäläsen dä basuğa äzerläp birgän. İsxaqi anda, üzeneñ «Tel mäsäläse» digän mäqäläsendä 1937 yılda Tatarstanda bulğan xällärgä üzençälekle qaraş taşlıy. Şunısı qızıqlı, niçä distä yıl uzsa da, tel mäsäläse hamanda şul uk , zamannıñ iñ aktual mäsäläse bulıp tora : kemder millätkä qarşı xäylä qora, kemder – moña qarşı tora.
Bikä Timerova, Qazan