Bakuda urnaşqan freelance jurnalist Chloe Arnold Moscow Times gazetasında “8-nçe mart çäçäk dingezendä aslın yuğalttı “ isemle mäqaläsendä Azerbaycanda xalıqara xatın qızlar köneneñ niçek ütkärelüen bıraz ğäcäpsenep, bıraz da mısqıllap añlata. Chloe xanım miña berençe çäçäk bäylämen irtänge 8dä uram poçmağındağı yäşelçe kibete xucası kiterep birde , kön buyına kibetçe, parixmaxir , kürşelär, çäçäk ,büläklär taşıdılar, qotlau telefonnarı, kesä telefonına yauğan kündermälär belän xalıqara xatın qızlar köne monda aslın , mäğnäsen yuğaltıp ikençe Valentin könenä äylängän dip yaza. Ul mäqaläsendä Bakudağı ber tanışı xatın qıznıñ bez yıl buyına här kön yuabız, her kön peşeräbez, bala qaribız, qayçaqta böten kön çittä eşlibez , monıñ öçen bezgä yılına ber çäçäk bäyläme birü citä dip uylıylar , bu 21-nçe ğasır tügel ä qaranğı çornı xäterlätä dip eçen buşaltqanın yaza C.Arnold üz mäqaläsendä . Eleke Sovet respubliklarında 8-nçı martta xatın qızlar çäçäk, xuşbuy, şikalatlar belän büläklängändä Mäskäüdä xoquq yaqlau oyışması Amnesty İnternational xatın qızlar turında küñelsez sannar iğlan itte. Amnesty İnternational Russie eçke eşlär ministırlığına tayanıp mondıy sannar kiterde. Russiedä urtaça alğanda 40minutta ber , ber xatın ire yäki partnörı tarafınnan üterelä. Yılına 14meñ xatın qız ğailädä köç qullanu säbäple ülä. İkençe törle äytkändä 1999nçe yıldan birlä Çeçnedä häläk bulğan rus soldatlarnıñ sanınnan yılına 3 märtäbä artığraq xatın qız üterelä . Başqa ber küñelsez san här kön Russiedä 36meñ xatın partnärı tarafınnan qıynala. Xoquq yaqlau oyışmaları xatın qıznı ezärlekläü, üterelüenä Çeçnä suğışı, yarlılıq, eşsezlek häm alkogolizm töp säbäp bulıp tora dip belderä. Xatın qız xoquqların yaqlauçılar qaraşınça suğıştan qaytqan irlärneñ kübese ruxi yaqtan sälämät tügel .Ayruça Sovetlar Berlegeneñ cimerelüennän soñ ışanıçı nıq qaqşağan rus cämğiäte arta barğan patriarxal strukturağa qarıy başlağan. Aşığıç yardäm puktında eşläwçe beräü irläre, partnärları tarafınnan ezärleklängän xatın qız militsiegä şikäyät beldersä , faydası yuq, çönki anda xatın qızğa qarşı köç qullanunı ğailä eşe dip qarıylar dip beldergän. Amnesty İnternational räsmilär öydäge köç qullanunı xatın qızğa qarşı eşlängän cinayät dip bäyälärgä tieş dip belderde., Taliban däwrendä barlıq xoquqlardan mäxrüm itelgän afgan xatın qızları aqırınlap bulsa da qayber xoquqlarına qawışa başladı. Xalıqara Xatın qızlar könendä Afganstanda xatın qızlar öçen genä radio stansie eşli başladı. 8-nçe martta Afgan Xatın Qıznıñ Tawışı isemle stansie berençe märtäbä efirğa çıqtı. Tanılğan afgan jurnalistı Cämilä Mudcahed citäklägän radio başqa närsälär belän berrättän , tärbiä köndälek tormış turında programmalar äzerli. Mudcahed 2001nçe yılda Taliban bärep töşerelgännän soñ afgan televidiniesendä kürengän berençe xatın qız jurnalist . Radiostansiedä tağı 5 xatın qız jurnalist eşli.Radio Fransieneñ xökümättän bäysez AİNA oyışması häm UNESCO ximäyäsendä açıldı.
8-nçe martta İslam Respubliaksı İranda 1979-nçe yıldan soñ berençe märtäbä xatın qızlar demonstratsie ütkärep irlär belän ber tigez säyäsi häm sotsial xoquqlar taläp itte. Yaulıq bäylägän, ozın paltalar kigän xatın qızlar Tehrannın üzäk parkında cıyıldı. Alarnı ber törkem ir atlar ozata bardı. Demonstratsiene küp sanda iminlek xezmätkärläre ,şulsanda ğıynuar ayında künegülären tämamlağan 400 xatın qız politsie qarap bardı .Cıyında çığış yasağan Zöhrä Arzani deputatlar öçen tawış birüçelärneñ yartısı xatın qız ide. Niçek itep sez, xatınnarığız, analarığız, tuğan señelläregezneñ xoquqın kire qağa alasız?Ni öçen xatın qızlarğa yuğarı citäkçelek yäki ministır posları birelmi? Digän soraular quydı.Cıyında qayber xatın qızlar ir atnıñ köç qullanuın xökem itkän , ikençeläre Ğıraq suğışına qarşı plakatlar kütärgän ide. İranda xatın qızlar reform xäräkäten nıq yaqlıy.66 million İran xalqınıñ 31 millionnan artığın xatın qızlar täşkil itä. İran xatın qızları ğäräb illäre belän çağıştırğanda kübräk ireklek häm politik xoquqlarğa iä.
Färidä Xämit,Praga
Färidä Xämit,Praga