Accessibility links

Кайнар хәбәр

AQŞ Ğıraq suğışınnan soŋ andağı şiğıylәr belәn şundıy qatmarlı problemmalar bulır dip uylamağan ide.


AQŞ hәm Britaniә Ğıraq suğışında başta uylanılğanğa qarağanda ciŋelerәk ciŋep çıqtılar. Lәkin suğıştan soŋğı problemmalar, bigerәk şiğılәr mәsәlәse başta uylanılğanğa qarağanda qatmarlıraq bulıp çıqtı. Qayber Ğıraq şiğılәre Irandağına oxşaş Islam dәvlәte tөzüne talәp itәlәr. Washington mondıy tәrәqqiәtkә yul quymayaçağın belderә. Lәkin ber ük vaqıtta Teheran belәn sөylәşülәr alıp baruın da iqrar itte. Bu xaqta radiobıznıŋ Washingtondaşı xәbәrçese bolarnı belderә.

AQŞnıŋ Ğıraq suğışınnan soŋ Iranğa qarata mөnәsәbәten bolay dip aŋlatıp bula. Ber yaqtan Teheranda üzgәreşlәr buldıru hәm ikençe yaqtan Iran belәn yaqın mөnәsәbәt totğan Ğıraq şiğıylәre belәn problemma xasıyl itmәv. Saddam Xөsәyin rejimı tarafınan ezәrlkelәngәn Ğıraq Şiğıylәre xәzer yaŋarış kiçerә. Yıllardan birle tıyılğan Kerbalağa xaçta ber milionğa yaqın keşe qatnaşa.

Audio

Şularnıŋ berniçә meŋe AQŞqa qarşı protest ütkәrde. Alar anti-amerikan şiğarlar belәn, xөkümәtneŋ AQŞ tarafınan bilgelәnüenә protest belderdelәr. Ğıraq şiğıylarınıŋ ber өleşe bigerәk tә Teheran belәn bәylәneştә torğan Ğıraq Islam revolutsiәse Yuğarı Şurası Ğıraqtqa Islam dәvlәte tөzüne talәp itә. Qayberәvlәr bu telәk ğәmәlgә quyılmağan xәldә, kөç qullanu belәn kisәtlәr. AQŞ prezidentı Buş Bagdatta nindi dә bulsa dini rejimnıŋ urnaştırıluına qәtği rәveştә qarşı. AQ Yort süzçese Ari Flayşer bu xaqta bolay dide

Audio

"Xәyer, Iran demokratik il dә, xalqı irekle il dә tügel. Bez, azat itelgәn Ğıraqta başqa tөr diktaturanıŋ urnaşuın telәmibez."

Lәkin, Ğıraqtağı radikal şiğıylәr arasında çualışlarnıŋ çıqmauı өçen Iran belәn nindider ber xezmәttәşlek bulırğa tieş. Buş, suğışnıŋ ber maqsәte regiondağı avtokratik rejimnarğa da basım yasau hәm Yaqın Kөnçığışta demokratiә dulqının buldıru dip beldergәn ide. Lәkin, qayber küzәtüçelәr, suğış vaqıtlıça ğına bulsa da, elekkegә qarağanda Ğıraqqa tәsir itü өçen Iranğa mөmkinlek birde digәn fikerdә. Washingtonnıŋ 79-nçe yıldan birle Iran belәn diplomatik mөnәsәbәtlәre bulmauı da vazğiәtne qatmarlandıra. Washingtondağı Strategik hәm xalıqara өyrәtülәr Üzәgeneŋ Yaqın Kөnçığış buyınça belgeçe Judith Kipper radiobızğa birgәn әngәmәsendә yıllarğa suzılğan dөşmanlıqtan soŋ Bagdatta üzenә duslarça qarağan xөkümәtneŋ buluın telәgәn Iran belәn AQŞ arasında tәsir өçen kөrәş bara dip belderde. Anıŋ süzlәrençә, Iran Ğraqtağı kilәse xөkümәttә AQŞ tәsireneŋ az buluın teli.

Audio

"Üz nәvbәtendә AQŞ Ğıraqta Irandağı dini tөzeleş hәm qatı-qul dinçelәrgә qarşılıq kürsәtә alğan, ber ük vaqıtta Irandağı reformaçılarnıŋ qaraşlarına turı kilgә sekulәr xөkümәtneŋ buluın teli. Irandağı reformaçılar Şiğıylәrneŋ hәm barlıq Ğıraq vatandaşlarınıŋ xoquqları yaqlanğan sekulәr Ğıraq xөümәteneŋ buluın telilәr. Çөnki bu Iranda da demokratiәlәşterügә etәrgeç bulır ide."

Washingtonğa bu maqsәtenә niçek ireşergә ? Aq Yort süzçese Fleişer diplomatik mөnәsәbәtlәr bulmasa da, AQŞnıŋ Iran rәsmi şәxeslәre belәn sөylәşülәr alıp barırlıq kanalları bar dip belderde. Ğıraq mәsәlәsendә nindi dә bulsa kompromiss tabılğan xәldә, bu ike ilneŋ dә mәnfәğәtlәrenә turı kiler ide. Irannıŋ Ğıraqtağı şiğıylәrgә tәsire hәm ike ilneŋ şiğıylәre arasındağı elemtәlәr turında sөylәgәndә tağı da qayber faktorlarnı onıtmasqa kirәk. Berençedәn, Ğıraqtağı şiğıylәr ğәrәplәr, ikençedәn, Ğıraq şiğıylәre arasında politik berdәmlek yuq, sekulәr rejimnı yaqlauçılar da, radikallar da bar, xәtta alar arasında xakimiәt өçen kөrәş tә başlandı dip әytergә bula. Washington kileşüçәn Ğıraq şiğıylәren xakimiәttә qatnaştıra ala. Lәkin, bu da tәvәkkәllek belәn bәylәngәn. Çөnki Washingtonnıŋ yaqlauı, andıy xakimiәteneŋ qanunilegenә şik tudırır ide. Әlegә Ğıraqtağı radikal şiğıylәrneŋ nindi dәrәcәdә populәr buuı da, alarnıŋ kөçe dә, şulay uq nindi dәrәcәdә Irannan bәyle buluları da bilgesez. Strategik hәm Xalıqara өyrәnülәr Üzәgeneŋ Islam programması başlığı Şirin Hunterneŋ fikerençә, Ğıraqtağı radikal şiğıylәrneŋ dә Washington belәn xezmәttәşlek itülәre mөmkin. Bu xөkümәtneŋ nindi bulaçağınan bәyle.

Audio

"Yaŋa xөkümәt mәnfәğәtlәrebezgә xezmәt itmi digәn nәticәgә kilgәn xәldә, radikal şiğıylәr problemmalar çığara ala. Lәkin, AQŞ alarğa kire qağalmaslıq tәqdim yasasa , alar Irannı açulandırğa xәldә dә, anı qabul itәrlәr."

Hunterneŋ qaraşınça , andıy kompromis elekke Ğıraq rejimı belәn çağıştırğanda, xәtta Teherannıŋ da mәnfәğәtlәrenә küberәk xezmәt itәr ide. Qısqası, suıştan soŋğı Ğıraqta küpçelekne qәnәğәtlәndergәn xөkümәt tөzü, tөrle etnik hәm dini mәzhәblәr arasında tatulıq buldıru bik qatmarlı hәm qıyın ber problema.

Fәrit Idelle, Praga
XS
SM
MD
LG