Accessibility links

Elena Bonner: "bügenge Rusiädä Saxarovqa häykäl quyıluwın telämim..." Wall Street Journal «Vladimir Potemkin»


Rusiäneñ qarağñı awılların çit qunaqlarğa buyap kürsätü ğädäte tarixqa "potemkinskaya derevnya" digän töşençä belän kerep qalğan... Rusiä temasın däwam itep, xäzer sezgä Wall Street Journal gäziteneñ sişämbe sanında basılıp çıqqan ber mäqälä täqdim itäbez, xörmätle ıtñalwçılar. "Vladimir Potemkin" dip atalğan mäqäläneñ avtorı – akademik Andrei Saxarovnıñ tol xatını, tanılğan xoquq yaqlawçı Elena Bonner.

Elena xanım berük waqıtta Andrei Saxarov isemendäge waqıfnıñ räise bulıp tora. Saxarov kebek böyek şäxesneñ mirası belän idarä itü ciñel tügel, dip başlıy ul üzeneñ mäqäläsen, bigärktä, ul qarşı köräşkän yawızlıqlar, üç alıp kire qaytqan zamanda. Näq menä şul säbäpe min, häm açulı häm qayğılı xislär belän, Saxarovqa Mäskäwdä häykäl quyu täqdimenä qarşı çıqtım. Ägär moña rizalıq birgän bulsam, Rusiä xökümätenä Könbatış aldında "potemkin awılı" qorğanda Saxarov isemen qullanırğa röxsät birgän bulsam, Andrei qäberendä äylängän bulır ide, dip yaza Bonner häm bolay däwam itä.

Peterburnıñ 300 yıllığın, Vladimir Putin, Könbatışnıñ Rusiägä qarata uñay mönäsäbäten kürsätü öçen qulandı. Bu tantana waqıtında räsmi qunaqlarnıñ Saxarov sını yanına kilmäwlärenä min bik quandım, di Bonner. Kilgän bulsalar, bu – Saxarov isemen mäsxärä itü bulır ide.

Soñğı 3 yıl buyına min Rusiädä demokratiä institutlarınıñ daimi sütelüen, bäysez mäglümät çaralarınıñ bastırıluwın, ksenofobiä üsterelüwen küzätäm, dip yaza Bonner. Alay da, xökümät tarafınnan qılınğan iñ zur cinäyät – Çeçnyada barğan suğış. Stalinnıñ "ber ülem – faciğä, million ülem - statistika" digän süzläre bar. Mäskäwneñ Çeçnyadağı säyäsäteneñ qarañğı statistikası: 180 meñ keşe xäläk, 350 meñe torğan cirennän kitkän, yağni, andağı xalıqnıñ yartısı digän süz. Bu sannar könbatış citäkçelären bälki borçımıydır, läkin minem öçen bu – Çeçen xalqına yanaw ğına tügel, ä Rusiä häm Könbatışnıñ awır çir belän awıru küreneşe. Alğa taba Elena Bonner bolay däwam itä.

Repressiv rejimnar üzlären demokratiä artibutları belän bizärgä yarata: yalğan saylawlar, quştan mäxkämä, quştan mäglümät çaraları. Xäzerge Rusiädä bu maskarad "idarä itelgän demokratiä" dip atala. Rejimnar şuşı yasalma närsälärne çın itep kürsätergä tırışa. Çeçnyadağı "referendum" referendum bulmadı, "amnistiä" yarlıqaw bulmadı, ämmä Könbatış Çeçnyada barğan quş tırnaqlar eçendä "säyäsi protsess" turında söyli başladı.

Xäzerge waqıtta, Mäskäwneñ "idarä itelgän demokratiäseneñ" çirattağı tamaşası Londonda bara. Salmaq qaraştağı Çeçen citäkçese Äxmät Zakaevnı Rusiägä tapşıru eşe qarala. Anıñ ğäyepsez ikäne uzğan yılnıñ dikäberendä Daniä Rusiäneñ yalğan ğäyepläwlären kire qaqqaç açıqlanğan ide. Ä bit Rusiä mäxkämäläreneñ bäyle buluına, törmälärdä, Gulagta şikelle, äle dä cäzalawlar qullanıluğa citärlek dälillär bar. Mondıy ilneñ üzenä tapşırırğa soraw xoquqı da bulmasqa tieş. Läkin Kreml Zakaev misalında, näq menä Rusiä häm Könbatış mäxkämälären ber däräcägä quyarğa teli. Britaniä eçke eşlär ministrlığı Rusiä taläben qabul itkäç min şaq qattım dip yaza Elena Bonner häm bolay däwam itä.

Rusiäne terorğa qarşı koalitsiädä totu öçen, anıñ "idarä itelgän demokratiäse" belän kileşep torırğa turı kilä diyüçelär bar. Läkin Rusiäneñ terorğa qarşı suğışqa kertkän bar öleşe – Ğiraq, İran, Tönyaq Korea kebek illärgä qoral, moral häm materail yärdäm birüdän ğibärät. Çeçnyadağı genotsidnı äytep torası da yuq. Yalğan demokratiä, yalğan mäxkämä, terorğa qarşı yasalma suğış – bu närsälär xättä çın äyebrlärgä qarata şik uayata başlıy. Menä şuña kürä dä min bügenge Rusiädä Saxarovqa häykäl quyılıp, anıñ tağın ber yalğanğa äylänüwen telämim, dip tämamlıy üzeneñ mäqäläsen Elena Bonner.

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG