Çeçnä belän tözeläçäk kileşüne äzerläw törkemen prezident idaräse başlığı Alexander Voloşin üze citäkli, xörmätle tıñlawçılar, bu fakt Kreml''neñ xäzer çınnan da, kileşülär täcribäsenä kire qaytırğa teläwen yaxşı kürsätä. Çeçnä belän şundıy berne äzerläw, Kreml''neñ kiläse martta uzaçaq prezident saylawlarına qädär anda nihayät tınıçlıq urnaştıru säyäsätenä bik turı kilä dip yaza, "İkeyaqlı kileşülär qayta" digän mäqäläsendä "Moscow Times" basması. Ämma bu berük waqıtta, Mäskäwneñ üzäkläşterü häm berdämläşterü omtılışına da qarşı kilä, näq menä şunıñ näticäsendä federal'' üzäk belän töbäklär arasında ireşelgän kileşülär soñğı yıllarda ğämäldän çığarılğan ide dip däwam itä "Moscow Times". 2001-nçe yılnıñ azağınnan birle federal'' xakimiat basımı belän 1994-98-nçe yıllarda imzalanğan 42 kileşüneñ zur küpçelege yuq itelde, bügenge köndä ğämäldä barı tik 8 kileşü genä qala. Çeçnä belän dä şundıy ayırım ber kileşü qoru ideäse äle mart ayında uq prezident Putin awızınnan çıqqan ide, bu şunda uq, Kreml'' tarafınnan inde tämam yuq itelgän dip sanalğan kileşülär täcribäsenä ikençe sulış birde. Yazdan birle inde Mäskäw häm Qazan Kreml''läre arasında da, Tatarstan belän yaña kileşü tözü turında söyläşülär bara. May ayında Başqortstannıñ da yaña ğına saylanğan parlamentı 1994-nçe yılğı ikeyaqlı kileşügä can örü öçen maxsus komissiä tözergä buldı. Ufa bigräk tä elekke tösle, cirle xäkimnärne wä xoquq saqlaw oyışmaları citäkçelären üze bilgelärgä telär ide. Bolar barısı da Kreml''neñ şul "caysız" töbäklär belän eş itüwendäge qaraşlarınıñ tirän üzgärüwenä işarä itä. Soraw bulıp barı tik, bu strategik borılışmı, ällä inde alda torğan parlament häm prezident saylawları aldınnan yasalğan taktik ğämäl genäme. Tawış birüdä Kreml'' ğädättägeçä köçle töbäk citäkçeläreneñ yaqlawına moxtac bulaçaq. Üzençälekle töbäklär belän kileşülär tözü ideäse 1992-nçe yılnıñ yazında, Tatarstan häm Çeçnä Federativ kileşüne imzalawdan baş tartqannan soñ tuğan ide. Tatarstan 1994-tä ayırım şartnamä qorğannan soñ Kreml'' belän säyäsi satulaşuwında üzen şaqtıy nığıttı. Çeçnä belän isä, suğış başlanu säbäple andıy kileşü imzalanmadı. Şunnan soñ ikeyaqlı kileşülär Mäskäwneñ törle töbäk citäkçeläre belän satulaşuwında möhim ber qoralğa äylände. Şul kileşülärne tözü öçen buldırılğan maxsus komissiä 2001-nçe yılda ğına taratıldı. Şuşı yılnıñ mart ayında Çeçnädä Konstitutsiä referendumı uzar aldınnan Rusiä prezidentı Vladimir Putin Çeçnägä Rusiä qısalarında kiñ moxtariat birü xaqında äytkän ide. Referendum ütkännän soñ ikeyaqlı kileşüne äzerläw komissiäse qorıldı häm ul üz täqdimnären üktäbrgä, yäğni çäçän prezidentı saylawlarına qädär bäyän itärgä tieş bulaçaq. Federal'' üzäk çınnan da çäçännärgä qayber taşlamalar yasarğa äzer tora sıman, tik anıñ ber şartı bar - ikeyaqlı kileşü Rusiä parlamentı tarafınnan raslanırğa tieş, ansız ul ğämäldän çığaçaq. Niçek kenä bulmasın, şuşı täräqqiat, üzäkläşterü häm berdämläşterü şawqımına birelgän Kreml''neñ Çeçnä häm başqa qayber şundıy töbäklär oçrağında niçek tä bulsa kileşü yulların äzlärgä mäcbür buluwın kürsätä dip yaza "Moscow Times" basması üzeneñ pänceşämbe sanında.
Kärim Kamal, Praga.
Kärim Kamal, Praga.