“Qan östendä tözelgän çirkäw”gä nigez 2000 nçe yılda ğına salınğan ide. Şulay tiz arada tözelüenä qaramastan, bu arxitektura ansamblenä soqlanmıy qaraw mömkin tügel. Sverdlov ölkä xökümäte häm gubernator üze bik küp aqça tükkän bu tözeleş ruxi laktan da, säyäsi laktan da ul çığımnarnı aqlar, möğayın. Gönahsızğa cäzalap üterelgän cannar istälegenä olı ükenü häykäle bulıp torğan bu mähabät binanı safqa kertü waqiğasına Sverdlov ölkäsendä yartı million xalıqnı täşkil itkän möselmannar niçek qarıy soñ? Şul soraw belän bez Sverdlov ölkäse möselmannarınıñ Qazıyat idäräse räise Danis xäzrät Däwlätowqa möräcäğät ittek.
Danis xäzrät äytüençä, xramnar tözü, bilgele inde, bik uñay küreneş. Ämma cirle xakimiät ber konfessiägä genä östenlek birmiçä, beraz möselmannar turında da uylasın ide. 100 meñnän artıq möselman keşese yäşägän Yekaterinburg şähäreneñ üzägendä ber genä mäçet tä yök. Comğa könnärendä xalıq namazğa dip şähärneñ Ximmaş, Uralmaş dip atalğan yıraq rayonnarına häm Yuğarı Pışma şähärenä barırğa mäcbür. Ä bit şähärneñ näq üzägendä, borınğı tatar säwdägärläre Ağafurowlar yortları urnaşqan cirdän yıraq tügel, Şeynkman uramı, 18 nçe yort adresı buyınça çın möselman üzäge tözergä mömkinçelek bar.Süz Sverdlov ölkäsendä yäşäwçe tatarlarğa, milli ictimaği oyışmalarğa häm möselman cämğiätlärenä soñğı 7 yıl eçendä tınğılıq birmägän problema turında bara. Älege yortta 1917 yıl inqilabına qädär tatar mädräsäse eşläp kilgän. İnqilabtan soñ da biredä möselmannarnıñ milli-mädäni üzäge bulğan.
Küp yıllardan soñ, 1997 nçe yılda, barlıq aldınğı tatar cämäğätçelege köçe belän älege binanı Ufa dini näzäriätenä qarağan Sverdlov ölkä ruxi idäräse mäçetenä tapşırırğa ireşelde. Küp kenä tatar eşmäkärläre tarafınnan binanı yañartıp tözekländerü öçen zur ğına külämdä aqçalar da tabıldı, ämma eş alğa kitmäde genä tügel, kiresençä, tübäle bina tübäsez qalıp, bertuqtawsız qar häm yañğır astında tağın da cimerelä başladı. Bilgelängän aqça da kürenmi, eş tä alğa barmıy. Şähär xakimiäteneñ bu xälgä tüzemlege qalmadı bulsa kiräk, küptän tügel binanı kire şähär qaramağına alıp, anı cimerep, bu urınğa mäktäp salıp quyarğa digän qarar qabul itelde.Qazıyat idäräse bu könnärdä şähär xakimiäte çinovnikları busağasın taptıy. İsäp – älege binanı Sverdlov ölkä ruxi idäräsennän Qazıyat idäräse qaramağına küçerü. Danis xäzrät fikerençä, Qazıyat idäräseneñ bu binanı torğızıp, möselman xalqınıñ ruxi üzäge itep tözergä köçe citäçäk. Tik çinovniklar ğına älegä üz süzlärendä nıq toralar. Ämma Qazıyat idäräse binanı üzlärenä alıp tözekländerü öçen çın köräş başladı. Küptän tügel Mäskäwgä, Rusiäneñ Möftilär Şurasına da xat cibärelde. Qazıyat idäräse möselmannarı tarixi mirasnı saqlap qaluda ışanıçların yuğaltmıylar.Fäwiä Safiullina,Yekaterinburg.
