Rusiäneñ tatarlar yäşägän cirlärendä bıyılğı Sabantuylar betep bara. Şundıy küñelle yañalıq ta işetelde: Berläşkän millätlär oyışmasınıñ mäğärif, fän häm mädäniät buyınça oyışması (qısqaça UNESCO) bötendönya ruxi mädäni mirası isemlege tözi başladı. Tatarstan Respublikı da tatarlarnıñ Saban tuyın şul isemlekkä kertergä teli. Bezneñ Saban tuyıbız da bu isemlekkä eläksä, tatarlar öçen bik küñelle bulır ide. Monda ber soraw tua: qaysı Saban tuyın bu UNESCO isemlegenä kerterlär? Xäzerge Saban tuyları bit yöz-yöz ille yıl elek ütkärelgän traditsion Saban tuylarınnan küp närsä belän ayırıla.
Tatarlarda Saban tuyı qayçan barlıqqa kilgän, anısı bilgesez. Ämma berse açıq – tatarlarnıñ Saban tuyı İdel buyında yäşäwçe üzgä xalıqlarınıñ bäyrämnäre belän dä bik tığız bäyle. Saban belän cir suqalaw, cir sörügä bağışlanğan bäyrämnär İdel buyında yäşägän törki häm fin-uğır xalıqlarında barsında da bar. Mäsälän, muqşılarda keret ozks, udmurtlarda aqayaşqa, marilarda ağa payrem, çuwaşlarda aqatuy digän bäyrämnär ütkärelä. Bolar bötenese borınğı utraq qäbilälärneñ cir suqalaw, cir sörü, qırda berençe burazna uzdıru bäyrämnäre. Mäcüsilektän qalğan bu borınğı bäyrämn8r şul utraq qäbilälär, xalıqlar öçen bik möhim bulğan. Qarlar eregäç, cirlär kipkäç, cirne suqalıy başlaw aldınnan ütälä torğan yolalar, rituallar, bäyrämnär küp xalıqlarda bar, finn-uğırlarda ğına tügel, borınğı slawyan qäbilälärendä dä bulğan.
Utraq keşelärneñ tormışı aşlıqların çäçä torğan tufraqnıñ uñdırışlığına bik bäyle bula.
Qırda çäçelgän aşlıqlar uñsa, arış, boday, arpa küp cıyılsa, xalıqnıñ tormışı da uña, aşlıqlar uñmasa, keşelärgä açlıq häm ülem yanıy. Xatın-qızğa yaxşı balalar tabar öçen yaxşı ir kiräksä, cirgä dä şulay uq yaxşı uñış birer öçen yaxşı irlär kiräk, diep uylağannar bezneñ borınğı mäcüsi babalarıbız.
Şunnan cirne suqalar aldınnan awılnıñ ir-yegetläre arasında bäygelär, yarışlar ütkärelgän. İñ köçle, iñ citez irlär berençe buraznanı salğannar. Bu berençe buraznağa yomırqalar, törle orlıqlar salınğan. Yänäse, cir-ana küp kenä, mul itep aşlıq birsen öçen. Saban tuyınıñ berençe mäğnäse şul bulğan: cir – xatın, yarışlarda ciñüçe irlär – cirneñ kollektiv ire, ä saban – şul kollektiv irneñ censi äğzası itep qaralğan. Şunnan bu yazğı bäyrämdä xatın-qızlarnıñ qatnaşı bik az. Alar bäyrämne çittän genä qarap torğannar. Xatın-qızlar köräşmi dä, yögermi dä bulğannar.
Küçmä xalıqlarda mondıy cirne eşkärtü belän bäyle bäyrämnär, yolalar bulmağan, çönki alar öçen iñ möhim närsä – alarnıñ kötüläre, alarnıñ xaywannarı, mal-tuarları bulğan. Ämma alarnıñ da yazğı bäyrämnäre bulğan. Alar da törle bäygelär, yarışlar ütkärgännär.
Törki xalıqlar – bolğar, burtas, çuwaşlar – küçmä tormıştan utraq tormışqa küçä barıp, İdel buyında yäşägän cirle finn-uğır qäbilälären yota barıp, alarnıñ bäyrämnären dä üzläştergännär, çönki cirgä utırğaç, cirneñ aşlıq birü-birmäwenä alar da bäyle bula başlağannar. Älbättä, küçmä törki xalıqlar bu bäyrämgä üz yarışların da kertälär – atta çabışu, köräş. Şunnan tatarlarnıñ Saban tuyı – törki küçmä xalıqlarnıñ häm İdel buyına elegräk kilgän utraq finn-uğır qäbiläläreneñ bäyrämnäreneñ sintezı diep tä äytergä bula.
Nindider säbäptän tatarlarnıñ ber gruppası, mişärlär, bu bäyrämne cirle muqşı-erzyä xalqınnan almağannar. Alarnıñ yazğı häm cäyge bäyrämnäre bulğan, älbättä, ämma alarda Saban tuyı bulmağan. Soñraq, mişärlärneñ ber öleşe könçığışqa taba, qazan tatarları yanına küçä başlağaç, qazan tatarlarınnan küp kenä ğädätlärne, traditsiälärne ala başlağaç, Saban tuyları da ütkärä başlağannar. Ämma mişärlärneñ tarixi watanında – Mordowiäda, Penza ölkäsendä qalğan mişärlärneñ küp öleşe Saban tuyın xäzer ya ğäzet-kitaptan uqıp, ya telewizordan qarap qına belä.
Älbättä, sowet zamanında Mordowiä häm Penza ölkäsendä tatar-mişärlär yäşägän qayber awıllarda da Saban tuyları oyıştıra başladılar. Monı kolxoz räisläre häm rayon administratsiäläre oyıştıra ide, xalıq üze tügel. Läkin qayber mişär awıllarında Saban tuyı äkren genä ğädätkä kerä başladı. Monı yaxşı küreneş dip atarğa bula.
Mordowiänıñ Lämberä rayonı Tawla awılında yäşäwçe Railä apa Almaqayıwanı tıñlağız:
– Railä apa, sez Tawla awılında tudığız, üstegez, anda uqıdığız, eşlädegez. Sezneñ awılda Sabantuylar bulamı ide?
– Beznen awılda, Tawlada, berqayçanda Saban tuyı bulğanı yuq ide. Lämberädä 1952-53 yıllarda min berençe raz işetttem, berençe märtäbä, Saban tuyın. Anda yazğannar ide “Massowıyı ğulyaniä” diep. Qayber töşlärenä yazalar “Saban tuyı ütkärelä” diep, ä qayber cirlärgä yazalar ide “Massowıyı ğulyaniä”. Urmanda buldı, Lämberänen urmanında bik matur, bik yaxşı buldı Saban tuyı, bik oşadı üzebezgä.
Bu Tawla awılınnan Railä apa Almaqayıwa ide.
Bäyräm digännän, xalıqnıñ xätere qısqa ikän. Mäsälän, berniçä distä yıl eçendä xalıq Saban tuyınıñ waqıtı üzgärügä öyrände inde häm elektä yaz waqıtında ütkärelgän Saban tuyın bezneñ cäyge bäyrämebez cıyın belän quşu turında iskä dä almıy äle.
Yazğı Saban tuyınıñ cäyge Sabantuyğa äwerelüye sowet zamanasınnan da irtäräk, 19 ğasırda uq başlanğan bulsa da, 1925 yılnıñ cäyendä bu protsess bik aqtivlaşqan: bol''şewiklar partiäseneñ Tatarstan ölkä qomitetı reqomendatsiäse belän Saban tuyın cıyın belän bergä berläşterep 25 iyündä ütkärälär.
Şulay uq 20 ğasır başında ğına Saban tuyına kerä başlağan çit elementlar da xäzer tatar Saban tuyınıñ ayırılğısız öleşe itep qarala. Mäsälän, bağanağa menü borınğı fallik qültnıñ qaldığı dip sanalsa da, urıs yarmınqalarınnan alınğan ikän. Şulay uq qapçıqlarda yögerü, köyäntägä su tutırğan çiläklär tağıp yögerü, awızğa yomırqa quyğan qaşıq qabıp yögerü, büränägä utırıp qapçıqlar belän suğışu da 20 ğasırda ğına urıs yarmınqalarınnan kilgän dip isäplänä. Qatıqqa yözen batırıp, borını häm awızı belän waq aqça ezläw dä ğorur tatar xalqınıñ ğädäte tügel, älbättä. Araqa eçü turında äytmibez dä inde.
Saban tuyınıñ nindi tärtiben, nindi yarışların kertep UNESCO isemlegenä nindi ğärizä bireler ikän? Şul UNESCO isemlegenä kerü-kermäw forsatınnan faydalanıp, Saban tuylarıbıznı iske, tarixi tärtiplärgä qaytarmasqamı ikän?
İrek Bikkinin, Mordowiä
İrek Bikkinin, Mordowiä
