Vadim Çurbanov: «Millätçelek – ul Tatarstan kerep utırğan häm annan niçek çığasın uylamağan ber qazan. Anıñ zurlığın küpertergä kiräkmi: anda qaynağan keşelär sanı alay uq zur tügel. Läkin anıñ tiränlege – bötenläy başqa mäs’älä ... Xakimiät büleşkän mäldä, şul qazanda qaynağan şulpa tatarlar östenä tügelsä, ni bula?» Татарский мир.

«Menä cäy dä ütep kitte.» «Tatarstan yäşläre» gäzite pänceşämbe sanında änä şundıy yazma bastırıp çığardı. Öç ay ide bit, läkin öç kön kebek kenä toyıldı, dip uylana gäzit xäbärçese. Älege yazmanı basuğa äzerlägändä gäzit xezmätkärläre bu temanıñ niçek aktual` buluın uylamağandır da. Könnär kinät suınıp, matbuğatta surätlängän közge salqın – yañğırlarnı yaqınaytıp quyğan kebek buldı.

Ğomum alğanda, bu atnada matbuğatta iñ küp qabatlanğan häm törleçä añlatılğan tema – xalıq deputatlarınıñ konstitutsiägä kertkän üzgäreşläre buldı. Älege tözätmälär firqälär turındağı qanun nigezendä saylanğan deputatlarnıñ sanına häm parlamentnıñ eş tärtibenä qağıla ide. Şuña da, bik küp mäqälälärdä deputatlar sanı tiräsendä süz uynatıldı. Gäzit bitlärendä «Tatarstan parlamentı ike tapqırğa zurayaçaq», «4 millionlı respublikağa 50 deputat az» häm başqa şundıy isemnär kürende. Qanunlıq komissiäse citäkçese Midxät Qormanov añlatqança, östämä 50 urın firqä isemlekläre belän saylanğan deputatlar öçen birelä. Läkin parlamentnıñ 100 deputatnıñ yartısı qına daimi räweştä eşläyäçäk

.

Matbuğat çaraları fikerençä, yaña parlament elekkegesennän möstäqillege, bäxäs çığara aluı belän ayırılaçaq. Läkin Вечерняя Казань gäzitendä çığış yasağan ber belgeç, bu parlament xakimiätlärgä barıber bäyle bulırğa mömkin. Çönki xakimiätlär tabiplar, uqıtuçılar, däwlät oyışmaları xezmätkärlären deputatlıqqa nämzät itep kürsätkän häm alar saylanğan oçraqta, bu deputatlar barıber bäysez bulmayaçaq, dip yazdı şul gäzit. Tatar matbuğatı isä bu xälgä bäyä birmäde, barı qorı mäğlümat qına tarattı.

İnde xäbär itkänebezçä, jurnalistlar törkeme Tatarstanda qunaqta bulğannan soñ, Rusiä mäğlümat çaralarında respublika xaqında yazmalar çığa başladı. Коммерсант gäzite «Qazan kremle» digän yazma bastırdı. Московские новости gäzite dä Tatarstannı urap uzmadı. Anda keräşen mäs’äläsenä qağılışlı yazma basılıp çıqtı. Bu xaqta xäbär itkän idek inde. İnde ber törkem keräşennärneñ tatar millätennän ayırılıp çığu telägenä qarata tatar matbuğatı mönäsäbät kürsätte. Tatarstan yäşläre gäzitendä Semberdä yäşäwçe millättäşebez Ayrat İbrahimnıñ «Bergä yäşise bar bit äle» dip isemlängän yazması basılıp çıqtı. Ul anda keräşennärneñ bik borınğı xalıq häm pravoslav dinen Borınğı Rusiä qädär irtäräk qabul itüläre xaqındağı ixtimallıqnı kire qağa. Mäsälän ul anda bolay yaza.

«İmeş, keräşennär Yawız İvanğa qädär uq xristian bulğannar. Bu yalğannıñ cöyläre tırpayıp tora. Berençedän, köçläp çuqındırılğannar qaya kitep betkän? İkençedän, mondıy faraznıñ bernindi tarixi, fänni nigeze yuq. Eş menä närsädä. Pravislaviäneñ bügenge forması Rusiädä barı tik 1666nçı yıldan soñ ğına nıqlap urnaşqan, «raskol» dip atalğan waqiğalardan soñ gına. Ämma bernindi raskol turında süz yörtü mömkin tügel. Bu – barı tik Rusiä xristian dineneñ Gretsiädän kiterelgän variantın ciñüe genä.«Bötendönya tarixı»nıñ 5nçe tomında döres äytelä: «Rus çirkäwendä grek häm könyaq slavyan cirlärendä bulmağan obryadlar nıq tamır cäygän.» Menä şul iske yolalarnı yaqlağan öçen ayawsız ezärlekläwlärgä duçar itelgännärne «staroobryatsı» dip atağannar ide.» - dip yaza älege mäqäläneñ avtorı. Ul şulay uq Morat Aci isemle tarixçınıñ « Qıpçaq qırı qılğanı» isemle xezmätenä tayanıp, qızıqlı fikerne ütkärä. Şuşı tarixçı uylawınça, qıpçaqlarda bulğan täñreçelek ärmännär tota torğan xristian dineneñ nestorian tarmağı. Marat Aci şulay uq, qazaq, ukrain, kulugur, molokannarnı, «staroobryadtsı» yäğni «iske yola totuçılar»nı slavyanlaşqan qıpçaqlar, dip atay.

Qıpçaqlarğa öydä genä törki teldä söyläşergä röxsät itelgängä kürä, alar äkren-äkren rus telenä küçep betä ikän. 1859nçı yılğı xalıq sanı mäğlümatlarına qarağanda Sarıtaw, Volgograd häm şul yaqlardağı awıllarda yäşäwçelär ike isem yörtkän, berse törki, ikençese rus-pravoslav dinendägese. «Bu isä anda yäşäwçelärne qayçandır törki bulğannarın isbatlıy», dip fikerläre belän urtaqlaşa Tatarstan yäşläre gäzitendä çıqqan mäqäläneñ avtorı. «Ägär bezneñ keräşennär Yawız İvanğa qädär çuqınğan bulsalar, alar «starover» iske yolanı totuçılar bulır ide», dip süzen däwam itä ul. Avtornıñ fikerençä, pravoslav dineneñ xäzerge forması alarğa qağılmas ide. Dimäk alar köçläp çuqındıru säyäsäte qorbannarı, digän näticä çığara Semberdä yäşäwçe millättäşebez.

Mäskäwdä çığa torğan Татарский мир gäzite bu atnada «Qazan qazanı» dip isemlängän külämle mäqäläne bastırıp çığardı. Anıñ avtorı Vadim Çurbanov. Älege mäqälä internet-forumnarda häm fänni cämäğätçelek arasında da küp bäxäslär kilep çığardı. «Tatarstan respublikası 90nçı yıllarda moña qädär bulmağan ireklek ala aldı. Läkin xakimiätlär bu ireklekne döres itep qullana belmäde», dip başlap cibärä mäqäläsen Vadim Çurbanov. «Tatarstan xakimiätlären çamadan tış ambitsiäle maqsatlar quyğan ide, häm tatarlar soñğı yıllarda milli üseş yulında başqa Rusiä xalıqlarına qarağanda yırağraq ütä aldı», digän fiker äytä anda avtor. Vadim äfände şulay uq Rusiädä ber genä tatar kitabınıñ çıqmawın, tatar yazuçıları äsärlären häm tatar matbuğatınıñ Tatarstanda da bik az danädä taraluın bilgeläp ütä. «Globalläşü barışında tatar tele yuqqa çıqmasın öçen, mäğärif ölkäsendä nıqlap häm zur tüzemlelek belän eşlärgä kiräk. Ä xäzerge tatar tele uqıtu metodikası belän, Tatarstan balaları rus telen tieşençä öyränmi häm alarnıñ tatarçası da çamalı ğına bula. Tatarstannan çittä isä tatar tele yä bötenläy uqıtılmıy, yäki tatar telendä uquçı sıynıflarda balalar bik az, häm alarnıñ ni däreslekläre, ni başqa cihazları bulmıy...» - di avtor.

Çurbanov äfände monda Bötendönya Tatar kongressına da, federal’ avtonomiägä dä törtkele süzlär äytä, alarnı eşsezlektä gäyepli. Şulay uq Tatarstan prezidentınıñ säyäsi kiñäşçese Rafail Xakimneñ fikerlärenä dä tänqit utın yawdırıla. Anıñ iseme açıqtan açıq äytelmäsä dä, Tatarstan keşeläre kem turında süz barğanın çamalıy ala. «Zur Tatarstan» proyektı turında, tıñlawçılarıbız da xäterlider. Rafail Xäkim üzeneñ «Kem sin tatar» digän mäqälälär şälkemendä tufraqsız avtonomiälär aşa çittäge tatarlarnıñ Tatarstan belän nıqlı elemtädä toru mömkinlege turındağı fikerläre belän büleşkän ide. Şuşı «Zur Tatarstan» proyektın da Çurbanov äfände qatı tänqitläp çığa. Latin grafikasına küçügä dä mönäsäbät belderelä anda. Rusiä Dumasına anı tıyarğa kiräkmi ide, ämma Tatarstannıñ böten tatarlar öçen xäl itärgä xaqı yuq ide, digän fikerdä tora avtor.

Tatarstannıñ Rusiä federatsiäsendäge wäqälätle wäkile bar. Ul Volgogradta çığa torğan «İman» gäzitenä intervyu birgän bulğan. Bu äñgämä dä Çurbanovnıñ iğtibarınañnan çittä qalmıy, ul anda Tatarstannıñ Rusiädäge wäkile äytkän süzlärendä ber tögälsezlek taba, häm anı Konstutusiäne bozuda ğäyepli. Bu oçraqta süz Näzif Mirixanov turında bara dip uylarğa bula. Ğomumän avtor Tatarstannıñ räsmi xakimiätlären ul’tramillätçektä ğäyepli. Yazma şundıy süzlär belän tämamlana:

«Millätçelek – ul Tatarstan kerep utırğan häm annan niçek çığasın uylamağan ber qazan. Anıñ zurlığın küpertergä kiräkmi: anda qaynağan keşelär sanı alay uq zur tügel. Läkin anıñ tiränlege – bötenläy başqa mäs’älä ... Xakimiät büleşkän mäldä, şul qazanda qaynağan şulpa tatarlar östenä tügelsä, ni bula?» - dip yaza

Татарский мир

gäziteneñ baş möxärrire Vadim Çurbanov.

Vadim Çurbanov tänqitläsä dä säyäsätçe Rafail Xakimneñ Tatarstanda abruyı zur. Anı Tatarstan prezidentı Mintimer Şäymiev Ğayaz İsxaqi häm Yosıf Aqçura belän berrättän, ütkän ğasırnıñ iñ kürenekle säyäsätçelär isemlegenä kertkän ide. Ütkän matbuğat küzätüendä Восточный экспресс gäzite «Tatar ğasırı» isemle mäqälälär şälkeme qısalarında Tatarstan prezidentı belän äñgämäne bastırğan ide. Anda Mintimer Şäymievnıñ «Ütkän ğasırnıñ iñ kürenekle säyäsätçeläre, ğalimnäre, cämäğät eşlekleläre, eşmäkärläre, sänäğätçeläre» digän sorawlarğa cawaplar isemlege dä basıldı. Bu isemlek Qazanda xakimiät dairälärendä, sänäğät şirkätlärendä, cämäğät eşlekleläre arasında zur qızıqsınu uyatqan. Prezident atağan keşelär turında söyläşälär, şul isemlekne tikşerälär, bäxäsläşälär. Anda, äytkänemçä, iñ kürenekle säyäsätçelär isemlegendä Ğayaz İsxaqi, Yosıf Aqçura, Mirsäyet Soltanğaliev, Fikrät Tabiev, Gomär Usmanov häm Rafail Xakim bar. İñ ataqlı sänäğätçelär rätenä Tatarstan Prezidentı ataqlı Rämievlär belän bergä, elekke rayon başlığı Wağiz Minğazovnı häm sıra şirkäte citäkçese Ayrat Xäyrullinnı atağan. Älege isemlek tiräsendäge söyläşülär ozaqqa barırmı-yuqmı aldağı matbuğat küzätüe kürsäter.

Bikä Timerova, Qazan.