Saylawlar aldınnan Rusiädäge süz iregeneñ ni xäldä buluın yaxşı sürätläwçe misal itep Rusiä televideniesendäge Svoboda Slova, Süz İrege tapşıruın kiterergä mömkin. Moñarçı säyäsi bäxäslärne turı efirda kürsätkän Süz İrege xäzer ber kön aldan yazdırıla häm tikşerü aşa ütkäç kenä efirğa çığa. Tapşırunı alıp baruçı bu üzgäreşne saylawlar turındağı yaña qanunğa bäyläp añlata. Çönki xakimiätlär yaramağan fiker xalıqqa citkerelgän dip isäpläsä Süz İregen ğömümän yabıp quyarğa mömkin. Şulay itep Sovet çorında kiñküläm mäğlümät çaralarında yazmalarnı tikşerep utırğan partiä cibärgän wäkillär eşen, senzuranı xäzer media citäkçeläre üzläre alıp barırğa mäcbür.
Bu qanunnıñ maqsatı elekke saylawlarda küzätelgän qara PRnı buldırmaw dielä. Ämma çınlıqta isä, uzğan atnada başlanğan häm 7-nçe dikäbrgä qädär däwam itäçäk saylaw aldı kampaniäse çorında härtörle säyäsi kommentarlar, analitik fikerlär häm farazlawlar da tıyıla diärgä mömkin.
Ğädättän tış şartlardağı Jurnalistika üzäge başlığı Oleg Panfilov fikerençä bu bik qurqınıç närsä, çönki kiñküläm mäğlümät çaralarınıñ cämäğät kontrole wazıyfasın ütäw mömkinleläre çiklänä häm cämäğät kontrole bulmaw cinayätçelärneñ saylanuına yul açarğa mömkin.
Qanunnı bozu turında ike kisätüdän soñ kiñküläm mäğlümät çarasın yabıp quyarğa mömkinnär. Saylaw aldı kampaniäse äle başlanıp qına kitte, Üzäk Saylaw Kampaniäse, jurnalistik tikşerüläre belän mäğlüm Novaya Gazetağa inde ber kisätü yasap ta ölgerde.
Küptän tügel Üzäk saylaw komissiäse jurnalistlarnı cıyıp qanundağı üzgäreşlär turında söyläde. Mondıy añlatu çaraları Tatarstanda, Başqortstanda häm Rusiäneñ başqa töbäklärendä dä ütte. Üzäk Saylaw Komissiäse wäkile, yaña qanunnı äzerläwçelärneñ berse Sergey Bol''şakov Nezavisimaya Gazetağa interviewda älege qanunğa añlatma birde. Anda mondıy misal da ba. Jurnalist namzätneñ buşqa fatirlar öläşergä wäğdä itüe turında xalıqqa xäbär itä ala. Ämma şul uq namzätneñ elekke saylawlarda da şundıy wäğdälär birep alarnı ütämäwe turında äytergä yaramıy. Bu inde xäbär tügel, ä sezneñ analitik fikeregez bula di Bol''şakov.
Bol''şakov şulay uq, saylawlarda qatnaşuçı ber partiä turında nindi dä bulsa yazma birelsä, başqaları turında da şundıy uq külämdä xäbär bulırğa tieş di. Ä saylawlarda isä barlığı 44 partiä qatnaşa. Bu qanun belän kileşmäwçelär parlamentqa kerü öçen barı 4 partiäneñ genä 5 protsent kirtäsen ütü mömkinlege bar, şuña kürä jurnalistlarnı 44 partiä turında söylärgä mäcbür itü döres tügel dip isäpli. Alar fikerençä, kreml'' yaqlağan bu qanun berençe çiratta kommunistlarğa häm Yablokoğa qurqınıç tudıra.
Şuşı üzgäreşlär näticäsendä qayber kiñküläm mäğlümät çaraları protest yözennän saylawlar temasın ğömümän yaqtırtmasqa buldı. Qayberäwläre isä Sovet çorındağı Ezop tele belän, çitlätep äytü ısulların yañadan iskä töşerergä häm ğämälgä kertergä kiräk bulaçaq digän näticägä kilde.
Bäysez Vremya-MN gazetı xezmätkäre Konstantin Katanyan bu qanunğa qarşı çığıp Rusiä Konstitutsion mäxkamäsenä möräcäğät itte. Katanyan konsitutsiä süz iregen garantiäli, ä bu qanun minem älege watandaşlıq xoquqlarımnı çikli dip belderde. Bezneñ xakimiätlär xoquq bozudan şul qädär qurqalar ki, alarnı buldırmaw öçen alar härnärsäne tıyu turında qarar qabul itte di Katanyan.
Yaña qanunnı tege yäki bu namzätne, partiäne yaqlawnı tıya. Ämma tänqitläwçelär fikerençä, ul räsmi xakimiätlärneñ üzläre telägän namzätlärne yaqlawına, kiñ qullanıluçı administrativ resursnı faydalanuğa berniçek tä qomaçawlamayaçaq.
Säyäsi analitik Vladimir Pribılovski qayber qanunnar ayırım oçraqlarda xakimiätlär qullana alırlıq, başqalar qullana almaslıq itep maxsus räweştä yazılğan kebek, Bu qanun namzätlärneñ qara PR qullanuın tıya ala, ämma ul administrativ resursnıñ saylawçılarğa tä''sir itüen tuqtatmayaçaq di.
Süz axırında tağın ber misal. Sentäbr başındaraq Prezident Putin televidenie aşa tapşırılğan räsmi oçraşu barışında Peterbur gubernatorı urınına namzät Valentina Matvienkonı xuplawı turında belderde. Keşe xoquqların yaqlawçı törkemnär Putin tege yäki bu namzätne yaqlawnı tıyuçı saylaw qanunın bozdı dip moña iğtibar yünältte. Bu turıdağı sorawğa isä cawabında, Üzäk Saylaw Komissiäse başlığı Aleksandr Veşnyakov isä prezident çığışın tapşırğan televiniene ğäyepläw belän genä çiklände.
Naif Aqmal, Praga.
Bu qanunnıñ maqsatı elekke saylawlarda küzätelgän qara PRnı buldırmaw dielä. Ämma çınlıqta isä, uzğan atnada başlanğan häm 7-nçe dikäbrgä qädär däwam itäçäk saylaw aldı kampaniäse çorında härtörle säyäsi kommentarlar, analitik fikerlär häm farazlawlar da tıyıla diärgä mömkin.
Ğädättän tış şartlardağı Jurnalistika üzäge başlığı Oleg Panfilov fikerençä bu bik qurqınıç närsä, çönki kiñküläm mäğlümät çaralarınıñ cämäğät kontrole wazıyfasın ütäw mömkinleläre çiklänä häm cämäğät kontrole bulmaw cinayätçelärneñ saylanuına yul açarğa mömkin.
Qanunnı bozu turında ike kisätüdän soñ kiñküläm mäğlümät çarasın yabıp quyarğa mömkinnär. Saylaw aldı kampaniäse äle başlanıp qına kitte, Üzäk Saylaw Kampaniäse, jurnalistik tikşerüläre belän mäğlüm Novaya Gazetağa inde ber kisätü yasap ta ölgerde.
Küptän tügel Üzäk saylaw komissiäse jurnalistlarnı cıyıp qanundağı üzgäreşlär turında söyläde. Mondıy añlatu çaraları Tatarstanda, Başqortstanda häm Rusiäneñ başqa töbäklärendä dä ütte. Üzäk Saylaw Komissiäse wäkile, yaña qanunnı äzerläwçelärneñ berse Sergey Bol''şakov Nezavisimaya Gazetağa interviewda älege qanunğa añlatma birde. Anda mondıy misal da ba. Jurnalist namzätneñ buşqa fatirlar öläşergä wäğdä itüe turında xalıqqa xäbär itä ala. Ämma şul uq namzätneñ elekke saylawlarda da şundıy wäğdälär birep alarnı ütämäwe turında äytergä yaramıy. Bu inde xäbär tügel, ä sezneñ analitik fikeregez bula di Bol''şakov.
Bol''şakov şulay uq, saylawlarda qatnaşuçı ber partiä turında nindi dä bulsa yazma birelsä, başqaları turında da şundıy uq külämdä xäbär bulırğa tieş di. Ä saylawlarda isä barlığı 44 partiä qatnaşa. Bu qanun belän kileşmäwçelär parlamentqa kerü öçen barı 4 partiäneñ genä 5 protsent kirtäsen ütü mömkinlege bar, şuña kürä jurnalistlarnı 44 partiä turında söylärgä mäcbür itü döres tügel dip isäpli. Alar fikerençä, kreml'' yaqlağan bu qanun berençe çiratta kommunistlarğa häm Yablokoğa qurqınıç tudıra.
Şuşı üzgäreşlär näticäsendä qayber kiñküläm mäğlümät çaraları protest yözennän saylawlar temasın ğömümän yaqtırtmasqa buldı. Qayberäwläre isä Sovet çorındağı Ezop tele belän, çitlätep äytü ısulların yañadan iskä töşerergä häm ğämälgä kertergä kiräk bulaçaq digän näticägä kilde.
Bäysez Vremya-MN gazetı xezmätkäre Konstantin Katanyan bu qanunğa qarşı çığıp Rusiä Konstitutsion mäxkamäsenä möräcäğät itte. Katanyan konsitutsiä süz iregen garantiäli, ä bu qanun minem älege watandaşlıq xoquqlarımnı çikli dip belderde. Bezneñ xakimiätlär xoquq bozudan şul qädär qurqalar ki, alarnı buldırmaw öçen alar härnärsäne tıyu turında qarar qabul itte di Katanyan.
Yaña qanunnı tege yäki bu namzätne, partiäne yaqlawnı tıya. Ämma tänqitläwçelär fikerençä, ul räsmi xakimiätlärneñ üzläre telägän namzätlärne yaqlawına, kiñ qullanıluçı administrativ resursnı faydalanuğa berniçek tä qomaçawlamayaçaq.
Säyäsi analitik Vladimir Pribılovski qayber qanunnar ayırım oçraqlarda xakimiätlär qullana alırlıq, başqalar qullana almaslıq itep maxsus räweştä yazılğan kebek, Bu qanun namzätlärneñ qara PR qullanuın tıya ala, ämma ul administrativ resursnıñ saylawçılarğa tä''sir itüen tuqtatmayaçaq di.
Süz axırında tağın ber misal. Sentäbr başındaraq Prezident Putin televidenie aşa tapşırılğan räsmi oçraşu barışında Peterbur gubernatorı urınına namzät Valentina Matvienkonı xuplawı turında belderde. Keşe xoquqların yaqlawçı törkemnär Putin tege yäki bu namzätne yaqlawnı tıyuçı saylaw qanunın bozdı dip moña iğtibar yünältte. Bu turıdağı sorawğa isä cawabında, Üzäk Saylaw Komissiäse başlığı Aleksandr Veşnyakov isä prezident çığışın tapşırğan televiniene ğäyepläw belän genä çiklände.
Naif Aqmal, Praga.