Dönyada keşe xoquqları torışın küzätep baruçı bäysez Amnesty İnternational oyışması här ike yıl sayın ber ilne saylap alıp, andağı xällärgä centekle tikşerü ütkärä. 4 yıl elek Quşma Ştatlar saylanğan ide, 2 yıl elek Söğüd Ğäräpstanı, xäzer menä – Rusiä. Uzğan yılnıñ üktäberendä başlanğan tikşerülär näticäsendä oyışma inde ike xisabın bäyän itte, monısı öçençese. 100 bitlek xisapta Rusiädäge çile-pışlı mäxkämä, qanunnarnıñ naçar ütälüwe, yä gel ütlälmäwe, törle ölkädä xoquq bozular, ğädelsezlek turında äytelä. Kereş süzdä äytelgänçä, Rusiä berniçä xalıqara oyışmada äğza bulıp tora, keşe xoquqları ölkäsendä berniçä xalıqara kileşügä qul quyğan. Ämmä köndälek tormışta bu dokumentlar iskä alınmıy. Äytik, 7 yıl elek Yevropa Şurasına kergändä Rusiä ülem xökemen beterergä wäğdä itte. Bu äle dä eşlänmägän. Konstitutsiä mäxkämäseneñ 1999nçı yıl qararı nigezendä yaña ülem xökemnäre çığaru tuqtatıldı, şul uq waqıtta ğömerlek törmä xökeme kertelde. Xisapta äytelgänçä, mondıy xökem çığarılğan keşelär törmädä qotıçqıç şartlarda totıla, cazalawğa duçar itelä, näticädä, urtaça 5 yıldan ülep bara. Rusiäneñ militsiä bülekläre, totqarlaw urınnarında cazalaw ğämällärenä xisapta ayırım urın birelä. Totqarlanğan keşedän kiräkle cawap alu öçen, anı ike qulınnan elep quyu, maska kigerep tının beterü, qıynaw, köçläw oçraqları kiterelä. Xisapta äytelgänçä, militsiä xezmätkärlärendä başqa millät wäkilläre, azçılıqlarğa, şul isäptän çeçennarğa qarata tiskäre qaraş tamır cäygän. Rusiädä, bigräk tä Mäskäwdä, dokument tikşerü waqıtında andıy keşelär kimsetelügä duçar itelä. Äytkändäy, Mäskäwgä kilüçelärne terkäw tärtiben, häm, ğömümän, Rusiädäge "propiska" sistemasın Amnesty İnternational qanun bozu dip atıy, häm Rusiä räsmilären bu närsälärne beterergä çaqıra. Rusiädä keşe xoquqları iñ nıq bozılğan töbäk dip, älbättä Çeçnya tabılğan. Andağı tärtip bozularğa, ğadi xalıqnıñ - häm Rusiä xärbiläre, häm Çeçen suğışçıları tarafınnan qıyırsıtıluına, keşe urlaw, üterü, talaw, cazalaw oçraqlarına xisapta aıyrım bülek birelgän. Xisapta äytelgänçä, Rusiäneñ Terroğa-qarşı köräş turındağı qanunı arqasında, Çeçnyada keşe xoquqların bozğan xärbilärne cawaqa tartu mömkin tügel. Zıyan kürüçelär isä kompensatsiä taläp itä almıy. Misal itep Nord-Ost waqiğası kiterelä. Xisapta äytelgänçä, anda xäläk bulğan 129 keşeneñ 126sı xakimiät ğämäle näticäsendä xäläk bulsa da, monıñ öçen berkem cawapqa tartılmağan. 11 sintäberdän soñ Çeçnyadağı xällärgä xalıqara tänqit kimede. Amnesty İnternational belderüençä, bu - Rusiäneñ Amerikan prezidentı Bush säyäsäten xuplawı öçen cawap bulıp tora. Amnesty İnternational Çeçnyadağı xalıqnıñ ömetsez xäldä buluına çañ suğa, häm Rusiä räsmilären kiçekmästän çaralar kürergä çaqıra.
Ali Gilmi, Praga
Ali Gilmi, Praga