Accessibility links

Кайнар хәбәр

Uzğan atna azağında Mäskäw tatarları Qazannan kilgän professor Flera Bayäzitova belän oçraştı


18nçe oktäber könne oçraşu Mäskäw tatar zıyalıları klubında uzğan. Kiçädä şulay uq Flera Bayäzitovanıñ “Tatar-mişär ruxi mirası” dip atalğan, küp kenä millättäşlärebez tırışlığı belän dönya kürgän kitabı da täqdim itelde. “Zıyalılar klubı” isä bu çara belän üzeneñ çirattağı sezonın başlap cibärde.

Tulıraq mäğlumat belän Mäskäwdän Näzifä Kärimova:

Bu oçraşuda şulay uq bıyıl cäy könnärendä üzläreneñ 80 yäşlären bilgeläp ütkän, klub äğzası bulğan ike danlıqlı tatarnı yubileyları belän dä qotladılar. Alarnıñ berse armiä generalı Mäxmut Gäräyev bulsa, ikençese Rusiä fännär akademiäsınıñ korrespondent-äğzası, tarixçı Şamil Möxämmädyarov ide. Alarnı qotlap başlarına Qazannan kiterelgän çigüle käläpuşlar kidertelde häm qimmätle büläklär birelde. Qotlaw waqıtında Mäxmut Gäräyev, cırçı Roza Xabibullina belän berlektä, üze bik yaratıp cırlıy torğan “Tuy külmäge” digän cırnı säxnädän klub äğzaları öçen dä başqardı.

Qısqa ğına çığışında Şamil Möxämmädyarov, tatar xalqınıñ tarixı turında söyläp, “Borınğı tarixı bulğan tatar xalqınıñ kiläçäge dä yaqtı, xalqıbız yäşi häm ul yäşäyäçäk”, digän süzläre belän alqışlarğa layık buldı.

“Zıyalılar klubı” kiçäsendä şulay uq Tatarstannıñ wäqälätle wäkile Nazıyf Mirixanov häm Mäskäwdä yäşäwçe başqa kürenekle millättäşlärebez dä bar ide.

Şulay uq ul kiçädä “Tatar-mişär ruxi mirası” dip atalğan kitapnı çığaruda matdi yärdämen kürsätkän eşquar Marat Dewlet-Kil'deev häm Mordowiädän jurnalist İrek Bikkinin da qatnaştı.

Alar kitapnıñ çığu tarixın söylädelär häm bu eşlärdä bügenge köndä Myunxenda yäşäwçe akademik, millättäşebez Räşit Syunyaevnıñ da öleşe barlığın belderdelär.

Älbättä, bu oçraşuda kitapnıñ avtorı, Flera xanım Bayäzitova da çığış yasadı. Anıñ belän bulğan äñgämäne täqdim itär aldınnan, 19nçı oktäberda elekke Asadullayev yortında, xäzer inde tatar xalqınıñ milli-mädäni üzäge bulğan yortta oçraşu xaqında ğına qısqaça mäğlümat biräsem kilä. Bu oçraşunı oyıştıruçılar da şular uq – kitapnı çığaruda matdi yärdämen kürsätkän yäş tatar yegetläre Marat Dewlet-Kil'deev häm Aynur Sibgatullin ide. Oçraşunı Möxämmät Minaçev alıp bardı häm ul tatar-mişärlärneñ tanılğan keşeläre xaqında viktorina da ütkärde. Büläk itep Flera Bayäzitowanıñ “Tatar-mişär ruxi mirası” digän kitabın tapşırdı.

“Zıyalılar” klubıyndağı kebek, Mäskäw tatarlarınıñ milli-mädäni üzägendä dä cırçı Roza Xabibullina şuşı kitaptan alınğan tuy cırların cırladı häm mişär dialektında özeklär uqıdı. Bez dä anı tıñlıyk äle:

Xalk tezeleşep utırğan bula, küz tekäp toralar. Säy yasıy kilen. Aksa salalar tsäygä.... Kiäw belän qız azbardan kergäs, onıtıpmın äle, самаwыр kertälär, otslı selge belän. Şul selgene, bik хуwат kürkle selgene bälilär самаwырга. Ul inde yäş kilen kertkän самаwыр bula. Самаwырны tağın qotlilar, andan sun inde yäş kilen tsäye dip säy etsälär.

... Kiäw yağınnan qızlar, кан’сеñеллäр kürenergä kilgäç yäş kilen kienep sığa säy yörötergä. Tsötse säy yasap kiterä ıstaqannarğa. Şul ıstaqannı etskäs manit sala inde säy etsütselär.

... Tuyda säy, samawar olo ğına, samsa, belen, ватырушкалар, bal. Säy artınnan ürä lapşa belän, iten dä ürä etsenä salalar. Butqa, setläş inde. Tarı setläşe kiterep quyalar yomoşaq qına, urtasında küze bula may belän. Setläştän sun kiterep quyalar kimaq padnus belän, sigeldäk belän. Ber kimaqnı yeget belän qız bülep qabalar. Kiäw yegetlär ul kimaqqa aksa salalar.

... Säy yöretkändä qunaqlar yırlaqlilar:

Agidelgä töşep zidım

Ruza tsätsäk kutsasın.

Şul tsätsäklär kutsasına,

Tormışığız oşasın.

Xazer sezneñ iğtibarğa Flera Bayäzitowa belän bulğan äñgämäne täqdim itäm.

– Flera xanım, mädäni üzäktä, çığışığıznı başlawğa, qayberäwlär: “Qara äle, üze mişärçä söylämi ikän”, dip quydılar. Cirle söyläşlärne şulay täfsille itep öyränergä närsä etärde sezne?

– Tatarstan fännär akademiäseneñ tel, ädäbiät häm sänğat institutında tatar xalqınıñ barlıq törkemnären dä, barlıq cirle söyläşlären dä öyränä torğan maxsus ber bülek bar, dialektologiä bülege. Yıl sayın tatar xalqı yäşägän töbäklärgä barıp, barısın da öyränep, yazıp qaldırırğa tırışabız. Çönki bezneñ tel baylığı, bik zur küñel baylığı, ruxi baylıq menä şuşı cirle söyläşlärebezdä äle bügenge köngä qadär saqlanıp kilä. Ul cirle söyläşlärne, anı kem niçek añlıy bit. Beräwlär äytälär, bu telne bozıp söyläw, dip. Läkin ul bezneñ tarixi küreneş, elek-elektän kilgän. Şuşı cirle söyläşlärdä bezneñ tatar xalqınıñ, äytkänemçä, ğayät zur tel baylığı saqlanıp kilä. Tel baylığı ğına tügel, ğoref-ğadät yolalarıbız häm alarnı belderä torğan süzlär saqlanıp kilä.

– Qayber keşelär, “sez tatar telen bülgälisez”, dip äytüçelär bar. Xätta menä Asadullaev yortında oçraşuda da ul süz buldı. Sez andıy keşelärgä närsä dip cawap birer idegez?

– Bezneñ tatar tele cirle söyläşlärgä ğayät bay tel. Belmim, qaysı ğına törki teldä bar ikän şunıñ qadärle cirle söyläşlär. Menä şuşı cirle söyläşlär alar bezneñ tatar xalqınıñ bik zur baylığı dip äytergä urınıbız bar. Çönki ul cirle söyläşlärdä bezneñ tatar xalqınıñ borınğı üzençälekläre saqlanıp kilgän. Ällä qayda yıraqta ayırılıp qalğan awıl ikän, bez annan inde töpçenep soraşa torğaç, inde ädäbi telgä kermägän yäki onıtılıp betkän borınğı süzlärebezne tababız. Ä şul borınğı süzlär bezgä bezneñ borınğıdan kilgän yazma ädäbiätıbıznı öyränergä yärdäm itä. Şul uq “Yosıyf-Zöläyxa qissa”ları, Möxämmädyar äsärläre, borınğı dastannarıbız – alarnıñ telen uqıp öyränep qarasaq, anda bezneñ ädäbi telebezdä bulmağan süzlär küp. Ä şularnı añlaw eçen bez barı tik cirle söyläşkä möräcäğät itäbez, çönki alar xalıq telendä bügenge köngä qadär saqlanıp yäşäp kilälär.

– Häm bu tatar telen bülü digän süz tügel?

– Bülü digän süz tügel, kiresençä. Bez cirle söyläşlärebezne nıqlap öyränmi torıp, tatar xalqın, tege, böten eçtälek belän beläbez, dip äytä almıybız. Bu, kiresençä, tatar xalqın berläşterü digän süz, dip, awız tutırıp äytergä bula. Ägär bez üzebezneñ xalqıbıznı, anıñ tarixın, telen tiränten öyränergä, belergä telibez ikän, berençe çiratta, şuşı awıllarda saqlanıp qalğan cirle söyläşlärne bik neçkäläp, böten barlığı belän yazıp qına qaldırırğa tügel, anı menä şuşılay yazıp, öyränep, tematik yaktan törkemläp, sistemağa salıp, äle kitaplar itep çığarıp, xalqıbızğa kire qaytarıp birü östendä dä eşlärgä tieşbez. Çönki, xäzer, yäşeren-batırın tügel, bezneñ çittä yäşägän tatarlarıbızda tatar tele sayığıp bara dip äytsäk tä, ber dä xata bulmas.

– Änä sez barğan cirlärdä, sezneñ Qazannan kilgänne, ğalimnär ikänne belgäç, niçek qarıylar?

– Bik äybät qarıylar. Berençe çiratta inde, Qazannan kilgän dip, üzebezneñ yaknı öyränergä kilgän dip şatlanıp, zurlap qarşı alalar. Häm säğätlär buyı şul cirle söyläş tele belän üz yaklarınıñ tel üzençäleklären, ğoref-ğadät yolaların armıyça-talmıyça, äle şunı söyläşergä keşe tabılğanğa, tıñlawçı tabılğanğa räxätlänep, bik sağışlanıp ta inde, şunıñ belän ğorurlanıp ta, ütkännärne iskä töşerep, ul ölkän äbilär, anı bezgä, äytkänemçä, tönnär buyı söyläşep utırırğa äzer alar. Bez üzebez şuşı tatar xalqınıñ telen, ğoref-ğadätlären öyrängän waqıtta äle ber genä keşeneñ söyläwe belän dä qanäğätlänmiçä, berniçä ölkän keşene, apalarnı, äbilärne bergä cıyıp, bötenesen bergä söylätü yulın da alıp barabız. Ul urısça “kollektivnıyy opros” dip atala inde. Menä şul waqıtta bezneñ tatar xalqınıñ, tatar teleneñ baylığın açarğa tağın da zur mömkinleklär açıla, çönki ul ölkän keşelär, bersen-berse bülderä-bülderä, bersen-berse tulılandıra-tulılandıra, şul yış waqıttağı üzläreneñ tuyların, yolaların, bäyrämnärne, kiem-salımnarın, aşaw-eçülärne bik täfsilläp söyläp utıralar inde.

– Flera xanım, menä xäzer bu kilüegezdä sez ike cirdä şuşı kitapnıñ täqdir itüen ütkärdegez. Mäskäwdäge bu oçraşulardan sezneñ nindi tä'sirlär qaldı?

– Mişär dialektına qarağan tel üzençäleklären, ğoref-ğadät, yolalarğa qarağan süzlärne tematik yaktan törkemläp birelgän kitapnıñ kiräklegen alar añlap üzläreneñ yärdäm qulların suzdılar. Ul bit şuşı yärdäm qulı suzu ul, tege, iktisadi, material' yärdäm kürsätü genä tügel, ul çınlap torıp üzeneñ milläten, üzeneñ xalqın olılaw, anıñ telenä, ğoref-ğadätenä, tarixına, ütkänenä bitaraf tügel, dip äytergä bula. Menä bu äyber bezne ruxlandıra da, qanatlandıra da, çönki bezneñ eşlägän eşebez, tege, bu närsägä kiräk, iskelek bit inde, dip kenä qarawçılar yuk ikän. Anıñ kiräklegen añlap äle monda bezneñ xalqıbızğa qaytarıp birergä bik zur ruxi baylıq saqlanğanlığın añlap, üzläreneñ cilkälären quyıp yärdäm qulın suzarğa şulay äzer toruçılar bar ikänlege ul bezgä inde köç birä, rux birä häm aldağı könnärgä eşlärgä inde, äle därtländerep tora bezne.

Yazmanı Azatlıq radiosı öçen Mäskäwdän Näzifä Kärimova äzerläde.
XS
SM
MD
LG