Sovetlardan äwäl Üzäk Aziedä bulğan kebek bügen Äfganstanda xatın qıznıñ bik zur öleşe islam traditsiäsenä kileşle räweştä kienep, gävdäsen biten qaplap yöri.2001nçe yılda AQŞları Äfganstanda Taliban rejimın cimerep, qırıs islam qanunnarı astında izelgän xatın qıznı irekländerde. Xäzer Hamid Qarzai rejimı xatın qıznıñ sotsial xoquqların arttıru öçe tırışıp kilä.Ämma xatın qıznıñ äle dä bik zur öleşe baştan ayaq gäwdäne bitne qaplağan burqa kiyep yöri.Säyäsätçelärneñ hämmäse tügel älbättä ämma qayberläre xatın qıznı bu kimsetüçe kiyemne taşlawları öçen niçek qıyulandırırğa dip baş wata. 1920-30nçe yıllarda Üzäk Aziä bügenge Äfganstanğa qızıqlı paralel bulıp tora digän yomğaq yasalğan Harvard Universitetında bulıp ütkän cirle belgeçlärneñ cıyınında.AQŞ däwlät departamentınnnan Daria Fane Üzbäkstan häm Tadcikstanda torğan. Ul sovetlardan elek Üzäk Aziedä xatın qız arasında uqu yazu belmew yaqınça 100% ide, xatın qızlar bitlären qaplap yöri , cämğiättä ber närsägä dä qatnaşmıy ide dip söylägän.Sovetlar islam tarditsiäläreneñ izgän bu xatın qıznı emansipatsiä, irekländerergä qarar birä häm 1927-1928-nçe yılda hudjum dip atalğan kampaniä oyıştıra. programma massalarnıñ bitlären açu mäqsatın quya Ber köndä 10meñ xatın qıznıñ päräncäsen saldarlar, İkençe dilqında 70meñ. Ämma bu kampaniäneñ tiskäre täsire şunduq kürelde. 1927 belän 1929nçe yıllar arasında yözlärçä xatın qız köç qullanu, terror qorbanı buldı, üterelde.Fane Problema Purdah traditsiäsendä , yäğni xatın qıznı üz ğailäsennän bulmağan ir attan yäşerüdä yata dip äytte. Fane süzlärençä (audio)
Bitne qaplau ,päräncä töp mäsälä tügel. Ämma päräncä, purdah sistemasınıñ ber öleşe häm bu xatınnıñ cämğiät tormışına qatnaşuına röxsät itmägän sistemanı simvolläşterä.
Üzäk Aziedä küp kenä xatın qızlar päräncäne taşlaw säyäsäten cämäğätçelek aldında yaqlap çıqsalar da, xosusi räweştä iske traditsiägä däwam itte. Xatın qıznıñ 80% biten açsa da , sonğı çiktä alar yañadan qapladı. Fanenıñ tikşerenüläre Tadcikstanda päräncäneñ 50nçe yıllarğa qädär däwam itüen kürsätä. Fane sovet täcrübäse möselman xatın qızı öçen dä sotsial üzgäreşlärneñ mömkin buluın kürsätä, ämma monıñ öçen waqıt kiräk. Fane bolay di:
1920dän elek Üzäk Aziädäge wazğiätkä qapma qarşılıqlı bularaq, bügen xatın qıznıñ päräncäse yuq . UNESCOnıñ statistikası Tadcikstan , Üzbäkstanda xatın qızlar arasında uqu-yazu belüçelärneñ 99%nı täşkil itüen kürsätä.Üzäkläşterelgän xakimiät yuğarıdan kürsätmä belän tiz näticägä ireşä ala. Äfgan prezidentı Qarzai sovet citäkçese Yosef Stalinnıñ zalim xakimiätenä iä bulmasa da , Qabul xökümäte sotsial üzgäreşlärne üz säyäsäte aşa kertä ala. 1920lärdäge hudcum protsese eleke iske tärtipne cimergän revolutsion üzgäreşlär belän bäyle ide. Ämma Äfganstanda bügen qanunçılıq täräqi itä bara.Fane köçkä kertelgän qanunnar , köç qullanmıy üzgäreşlärgä kiterä dip söyli.1920lärdä Üzäk Aziädä bulğan kebek Äfganstanda da konservativ köçlär xatın qıznıñ üzgärüen,cämğiättä rol uynıy başlawına qarşılıq kürsätä.Alar sahbanat dip yöretelgän tönge xatlar tarata. Anda ata analar qız balaların mäktäpkä cibärmäskä dip kisätelä.Qız mäktäpläre yandırıla. İr atnıñ xatın qıznıñ uqutıluın yaqlawı şart bulıp tora. California däwlät universitetı Nortridge-ta xatın qızlarnı tikşerü bülegendä eşläwçw prof. Nayereh Tohidi sovetlarnıñ üzäk Aziedäge eşçänlegendäge problemalarğa işarä itä..Ul sovetlar eşne statistikada ülçäde, xatın qız päräncäse tartıp alınğannan soñ , üzen niçek xis itte, bu turıda uylap tormadı dip söyli Sovetlar Üzäk Aziädä xatın qıznı islamnıñ vaxşı traditsiäsennän qotqardıq dip däğwä itsä dä, alar bu xatın qızğa kimsetep qaradı, şunlıqtan di prof Tahidi päräncä bugen Äfganstanda üzgäreşlärneñ başlanğış noqtası bula almıy . Tohidi(audio)
Sovetlar moñı eşläde häm uñışsız buldı. Moñı añlamağan öçen genä tügel, ä eşlär yuğarıdan kommunistlar partiäse kürsätmäse belän eşlände, qayçaqta qorallı, uniformalı bolşeviklar işekkä kilep min sine emansipatsiälär öçen monda dip belderde.
Sakeena Yakuubi Äfganstannı öyränü institu isemle xökümättän bäysez oyışma xezmätkäre, ul xatın qıznı uqutu aşa köçländerü, qıyulandırunı yaqlıy. Yakuubi programması bıyılda sannarı 3meñ bulğan studentları 15mengä arttrıdı, ber yıllılq kurslarda 8meñ uqutuçı künegüdän ütkärelde. Yakubi Harvard cıyılışında 91nçe ylda Peşevarda äfgan moxacirlar lagerında bulıp qaytaqnnan soñ, in möhim eş xalıqnıñ ışanıçın qazanu ikänlegen añladım dide . Yakubi süzlärençä,(audio) ışanıç tämam yuğalğan ide, xalıq , här närsägä şiklänep qarıy ide, irlä rxatın qızğa öydän çığarğa uqırğa röxsät itmi ide, ämma xatın qız da çit il oyışmalarına, çit il programmalarına şik belän qarıy ide .Mondıy cämğiätne kürgäç , äle min nişlärgä tieş dip sorıysın
Yakubi bögülüçänlek häm kultura üzençäleklären küzdä totu şart dip äytä. Yakubi ayruça cämğiät äğzalarınıñ aktiv räweştä programmağa qatnaştıru yulın qarıy. Sovetlarnıñ Üzäk Aziädäge täcribäse möselman xatın qızı öçen sotsial üzgäreşlärneñ mömkin buluın kürsätte.Bügen Äfganstanda bälkim dä kübräk xatın qız burqasın salır ide, ämma ildäge iminlek, tärtip , ir atnıñ kulturası moña röxsät itmi .Üzäk Aziädä päräncäsen salğan xatın qız başta qıynaldı, köçlände , üterelde.
färidä xämit,praga
färidä xämit,praga