Accessibility links

Кайнар хәбәр

Xalıq sanın alu yomğaqları turında


Bügenge maxsus tapşıruıbız tağın uzğan yılğı xalıq sanın alu yomğaqları turında. Küptän tügel basılıp çıqqan iñ qısqa, iñ ğomumi yomğaqlar häm sannar buyınça ber tapqır Tügäräk östäl artında inde söyläşkän idek. Bu söyläşü milli cämäğätçelektä zur qızıqsınu, qaynar bäxäslär uyattı. Rusiä tatarları räsmi statistika kürsätkänçä, 5 million 558 meñ 28 keşe dip sanala. Millätneñ tarixı, ruxi xäläte, sıyfatı älbättä san belän genä bäyle tügel. Änä, qıtaylar milliard yarım keşe. Böten Yevropa cıyılıp ürçesä dä qıtaylarnı quıp citä almıy. Bötenläy artmağan kimep barğan fransuzlar, şvedlar bar. Döres, alarnıñ yäşäw sıyfatı başqaçaraq, şunlıqtan balalar siräk ülä, keşelär ozaq yäşi, eş xaqları da balalar häm eşsezlek öçen posobielär dä, pensiälär dä başqaça. Yäğni, niçekter bay Yevropa illäreneñ ürçemiçä qartayıp baruı bezne xafağa salmıy. Ämma, alğa kitkän illär dä qartayuğa, pensionerlarnıñ sanı artıp, eşläwçelärneñ sanı kimügä borçılalar. Eşläwçelär kiräk bulğaç, başqa millät, din, mädäniät wäkilläre, yäğni migrantlar yözär meñläp kertelä. Häm şul illär torğan sayın etnik tösmerlären üzgärtä, küpmillätle bulıp bara. Ä bit bez globalizatsiä çorında millätlär quşılıp, berläşep, urtaq massağa äylänä, dip uylağan idek. Yuq, duslar, xalıq sanın alu, yäşäw, eşläw şartları, belem däräcäse genä tügel, milli sostavnı da mömkin qädär tögälräk beleşü bik möhim.

2002nçe yılğı canisäp kötelmägän sorawlar tudırdı. Elekke soyuzdaş respublikalardan, xäzer bäysez illärdän, ruslar häm rustellelär küpläp qaytsa da, qatnaş ğailälärdä üskän balalar ruslaşıp kitsä dä, barıber ruslar beraz kimi töşkän. Ä inde bezgä kilgändä, tatarlar 36 meñgä, yäğni 0,6 protsentqa artqan. Başqort qärdäşlärebezneñ artımı 330 meñ, yäğni 22-23 protsentnı täşkil itkän ikän, bu turıda uylanırğa kiräk. Nindi säbäplär tä'sir itkän, näticälär, kiläçäk nindi bulaçaq?

Bügenge tapşıruıbız şuşı atnada Mäskäwdä Rusiä xökümäte urnaşqan ataqlı Aq yortta bulğan ber söyläşügä nigezlänä. Milli-mädäni moxtariätlär buyınça Rusiä xökümäte qarşında tözelgän Konsul'tativ Şuranıñ 14 utırışında 2002nçe yılğı xalıq sanın alunıñ qayber yomğaqları tikşerelde. Älege Şurada ukrainnarnıñ, beloruslarnıñ, äzerbäyjannarnıñ, çegännärneñ, qaraçaylarnıñ, lezginnarnıñ, körtlärneñ, koreyalılarnıñ, polyaklarnıñ häm başqa xalıqlarnıñ federal' avtonomiäläre räisläre qatnaştı. Şulay uq mädäniät, matbuğat, mäğärif, iqtisat ministrlıqlarınıñ, Däwlät Duması Apparatınıñ wäkilläre dä şunda buldı. Utırışnı Rusiäneñ millätlär eşläre ministrı Vladimir Zorin açıp cibärgändä, älege säyäsi wazğiätkä iğtibar itte.

Xäzer Rusiä bik qatlaw ber çorda – saylaw aldı çorında yäşi. Şuña kürä, bez säyäsi firqälär häm xäräkätlär belän söyläştek, mondıy waqıtta milli mäs’älälärne qatlawlandırıp, milli kärtne uynatmasqa. Quanıçlısı şul, qayber oçraqlarnı iskä almağanda, älegä bu kileşü ütälä kebek. Barı tik Vladimir Jirinovskiy, German Sterligov kebek säyäsätçelär genä tärtip bozğalıylar. Läkin bez här oçraqnı terkäp, tikşerep barabız

Ministr Vladimir Zorin äytüençä, milli problemalarnı, bigräk tä, canisäp yomğaqların, säyäsi maqsatlarda, şul isäptän saylaw aldı kampaniäsendä qoral itep qullanu oçraqları da bar ikän. Rusiä ministrı mondıy oçraqlar yış oçramıy häm, Allağa şöker, millätara mönäsäbätlär kiskenläşmi, dip belderde.

Bu çınnan da şulay. Ämma, can isäpneñ iñ berençe yomğaqları torğan sayın qızıqsınunı arttıra, säyäsi bäxäslär qabınıp tora. “Nezavisimaya gazeta”nıñ 26nçı noyäber sanında, yäğni näq şuşı utırış ütkän könne Tönyaq Kavkazda qayber titullı xalıqlarnıñ sanı bik nıq artıp kitü turında äytelä. Älege statistik yañalıq cirle xakimiätlärneñ ayırım millätlärne arttırıp, milli elitalarnıñ xakimiäten arttıruın kürsätä. Dimäk, qarşılıqlı fikerlär, bäxäslär, üzgäreşlär äle başlana ğına.

Şul uq utırışta Tatar avtonomiäse wäkile ministr Vladimir Zorinnıñ Başqortstanda milli faktornı maxsus räweştä saylaw aldı kampaniäsendä uynatuçılar bar digän fiker belän kileşmäde. Ägär dä, prezidentlıqqa nämzätlär respublikada barlıq xalıqlarnıñ tigezlegen, qanunnarnıñ ütäleşen tä'min itärgä wäğdä birä ikän, dimäk kimsetelgän törkemnär, ixtiacları qänäğätländerelmägän millätlär bulmayaçaq. Yäğni bu töbäktä milli garmoniägä nigez salınaçaq. Kiresençä, milli problemalarğa saylaw waqıtında da, başqa çorda da iğtibar itmäw, problemalarnı kiterep tudırdı.

Rusiädä 2002nçe yılda ütkärelgän xalıq sanın alu yomğaqları turında Rusiäneñ statistika komitetı stats-särkätibe Sergey Kolesnik çığış yasadı. Ul xalıqnıñ ğomumi sanı turında söyläde, xatın-qızlarnıñ irlärdän kübräk buluı, buydaq irlärgä qarağanda kiäwgä çıqqan xatınnarnıñ kübräk buluı, nindi millätlärneñ kimüe, nindilärneñ artuı xaqında äytte. Rusiä lezginnarınıñ avtonomiäse räise Arif Kärimov Dağstandağı qayber xalıqlarnıñ bik nıq ürçep kitüen häm şul uq şartlarda yäşägän, şundıy uq temperamenttağı ikençe xalıqlarnıñ ürçemäwe belän ğäcäplänüen belderde.

Ber ük şartlarda, ber ük cirdä yäşäp niçek inde dağstanlılar ğına şulay küp itep ürçi alğan? Alarnıñ xatınnarı ğına 2-3 bala tabıp, başqa xalıqlarnıñ xatın-qızları bötenläy bala tapmağan bulıp çığa tügelme soñ monda?

Bar andıy säyer xällär. Kavkazda ğına tügel. Lezgin avtonomiäse räise Arif Kärimov äytkän ürçü, ürçemäw qarşılığı tatar xalqına da qağılğan. Nişläpter ber ük şartlarda yäşägän qayber millätlär artqanda, tatarlar ürçemägän oçraqlar da bar. Bu xaqta tögälräk itep söyläşer öçen här töbäkneñ, ölkäneñ, respublikanıñ, xätta şähärlärneñ, rayonnarnıñ milli sostavın belergä kiräk. Ämma alar xäzergä yuq. Rusiä külämendä sannar bar, ä töbäklär äle sanalmağan. Döresräge, yaxşı itep äzerlänmägän. Statistika komitetı wäkile Sergey Kolesnikov töbäklär däräcäsendäge mäğlümatlar, şul isäptän ölkälärneñ häm respublikalarnıñ milli sostavları da kiläse yılnıñ berençe kvartalında ğına basılıp çığuı urında äytte.

Ministr Vladimir Zorin statistik mäğlümatlar bäxäsle bulsa da, al'ternativ san alunı xuplamıy. Xuplamıy ğına tügel, xätta kisterep äytä. Yaramıy, di. Çınnan da, qänäğät bulmağannar üzlären-üzläre sanıy başlasa, bu eş bik zur bäxäskä kiterergä häm Rusiä külämendä ütkärelgän can isäpneñ mäğnäsen, ähämiäten keçeräytergä mömkin bit.

Älege söyläşüdä tatarlarnıñ sanı elekke däräcädä qalğan dip belderelsä dä, alarnıñ Rusiädä tuıp üskännäreneñ sanı kimügä iğtibar itkän çığış ta buldı. Tatarlar sanı 36 meñgä artsa, BDB illärennän qaytuçılar millättäşlärebezneñ sanı 100 meñläp ikänen isäpkä alsañ, plyus urınına minus tamğasın da quyarğa mömkin. Rusiä ministrı Vladimir Zorin ildä san buyınça ikençe urında qalğan xalıqnıñ yäşäw dinamikasına şundıy bäyäne işetkäç, beraz aptırap qaldı. Ul tatarlar şähärdä kübräk yäşi, dimäk ruslar kebek ük xälgä töşep bara, dip faraz itte.

Ämma, urbanizatsiä şartlarında, yäğni şähärlärgä küçkän tatarlarnıñ häm dä küçmägännärneñ dä san yağınnan ğına tügel, ä sıyfat yağınnan da ruslarğa oxşıy başlawı tügelme ikän bu? İkençe yaqtan qarasañ, xäzer başqort qärdäşlärebez dä awıl çitänenä yabışıp yatmıy. Şähärdä, gimnaziälärdä, yuğarı uqu yortlarında, fänni oyışmalarda, idärä strukturalarında başqortlar az tügel. Xäyer, bu şul qädär qatlawlı häm çeterekle närsä. Älege fiker alışular, bäxäslär, äytkänebezçä, başlana ğına äle. Şulay da, federal' ministr, can isäp näticäläre buyınça milli ixtiaclarnı ütäügä üzgäreşlär kerteläçäk, dip belderde. Dimäk, artqannarğa iğtibar häm çığımnar da arta, kimegännärgä – kimi digän süz tügelme bu? Anıñ qarawı, awıl, rayon, şähär mäxälläsendä yäşäwçe millättäşlärneñ sanın şul millät üze isäpläp, milli tel, mädäniät moxtaclığı kiçergän balalarnıñ, olılarnıñ isemlegen häm ğomumi sanın qulğa totıp, cirle xakimiätkä barsalar, alarnıñ möräcäğätlären berkem dä kire qağa almıy. Yäğni, üz fatirıñda, üz öyeñdä, üz işek aldında üz milläteñne üzeñ sanıysıñ da, üzeñ telägänçä, qanun quşqança yäşiseñ. 14 tomlıq can isäp yomğaqları basılıp çıqqanın kötep tormıysıñ.

Rimzil Wäli, Gölnaz İlgizär

XS
SM
MD
LG