Accessibility links

Кайнар хәбәр

Ğiraq däwläten kiläçäktä ni kötä, andağı töp 3 milli wä dini törkemneñ mänfäğätlären iskä alu


Bıyıl Ğiraqta Saddam xakimiaten yuq itkän häm xäzerge waqıtta anda iminlek urnaştırırğa telägän amerikannar öçen kiläse yılda tağın da zurraq burıç tora. Şuşı il asılda yañadan qorılırğa tieş bulaçaq. Bu berençe çiratta Ğiraqnıñ nindi däwläti tözeleşkä nigezlänäçägen bilgeläwne añlata.

Ğiraqtağı törle höcümnärdä üz ğäskärilären kön sayın diärlek yuğaltıp torğan amerikannar öçen andağı xälne mömkin qädär tizräk totrıqlı itep, ildäge xakimiatne cirle idarägä tapşıru iñ möhim burıçlarnıñ berse bulıp tora. Läkin älegä qädär şul idaräneñ genä tügel, ä bar Ğiraq däwläteneñ nindi prinsiplarğa nigezlänäçäge tulısınça xäl itelmägän kileş qala birä. Kiläse yılnıñ başında uq xäzer amerikannar tözegän Waqıtlı Şurağa kerüçe Ğiraq citäkçeläre ilneñ küçeş çorı Konstitutsiäsen qabul itärgä tieş bulaçaq. Waşington tarafınnan bu, şuşı cäygä xakimiatne ğiraqlılarğa küçerüneñ berençe adımı bularaq bäyälänä. Läkin ildäge amerikan xakime Paul Bremer şuşı atna başında Waşingtonğa qaytıp Quşma Ştatlar prezidentın Ğiraqtağı soñğı wäzğiat belän tanıştırğanda, andağı xakimiatne kiläçäktä nindi dini wä milli törkem arasında niçek bülärgä kiräk digän sorawğa älegä cawap yuq dip belderde. Kiläse atnalarda şunı açıqlamıy torıp, Ğiraqta totrıqlı xakimiat qorıp bulmayaçaq, dimäk amerikannar da ansız ildän üz ğäskärlären çığara almayaçaq digän süz. 20-nçe ğasırnıñ zur öleşen Ğiraq däwläte öç möhim dini wä milli törkemneñ yasalma berläşmäse bularaq yäşäde. Britaniä, berençe dönya suğışınnan soñ xäzerge Ğiraq cirlärendä Ğosmanlı däwläte qaldıqlarınnan sönni ğäräplär östenlek itkän yaña patşalıq qorğan ide. Läkin ildäge xalıqnıñ zur öleşen şığıy möselmannar täşkil itä, qayber mäğlümatlarğa qarağanda, alar 60 protsenttan da artığraq. Moñardan tış Ğiraqnıñ tönyağında ğäräplärdän bötenläy ayırım millät - kördlär yäşi, häm alarnıñ Saddam çorında Bagdadtan tulısınça ayırılıp yäşäwe, tönyaq Ğiraqta asılda möstäqil körd däwläte barlıqqa kilüwenä kiterde. Xakimiatne şuşı öç törkem arasında ğadel bülä almaw näticädä ilne Saddam diktatorlığına etärde, ul Ğiraq citäkçese bularaq barı tik, köçkä tayanıp qına tora aldı. Xäzer inde Waşington, demokratik cämğiatne Ğiraqta barı tik, xakimiat üzägen andağı küpçelekkä, yäğni şığıy möselmannarğa küçerü aşa ğına tözep bula digän fikergä awışa. Şığıy İran belän äle dä xäl itelmägän problemaları bulğan Amerika başta Yaqın Könçığışta yaña şığıy xakimiate barlıqqa kilüdän qurıqsa da, xäzer inde monıñ Ğiraqtağı wäzğiatne totrıqlandırunıñ berdänber yulı itep kürä başladı kebek. Läkin bu hiç kenä dä sönni ğäräplärne häm kördlärne il belän idarä itüdän çitlätügä yul açmasqa tieş, problema alar arasında nindider ber xakimiat balansın buldıru. Sönnilärneñ zur öleşe başqala Bagdad tiräsendä yäşi, kördlär isä Saddamğa qarşı köräştä amerikannarnıñ töp berektäşe ide. Şul da bar, kördlärne yaña Ğiraq xakimiatennän çitläşterü alarnıñ kürşe Törkiä häm Süriädäge millättäşläre belän berläşep üz möstäqil'' däwlätlären, Kördstannı tözügä etärä ala. Waşington isä moña qatği qarşı, çönki ul oçraqta töbäkne totrıqlandıru tügel, kiresençä, tağın da kiskenläşü genä kötä. Şuña kürä dä Ğiraqnı federatsiä itü kötä ala diärgä bula. Amerikannar ilne, dini yäisä milli bilgelärgä qarap tügel, ä fäqät ayırım wilayätlärgä bülüne yaqlıy ala.

Kärim Kamal, Praga
XS
SM
MD
LG