Säläm duslar, Azatlıq dulqınnarında 2003 yılnıñ soñğı Fän tapşıruı, studiädä min, Ali Gilmi. Yıl axırında näticä yasaw digän kürkäm ğädät bar, bügen min dä şul ğädätkä iärep sezgä berniçä yomğaq täqdim itergä buldım. Uzıp baruçı yıl Fän dönyasında waqiğalarğa bay buldı. Texnologiä urğılıp alğa barğan zamanda anıñ bar qazanışları artınnan ölgerep bulmıy. Bigräk tä, ayına ni barı ber tapqır çıqqan Fän tapşıruında. Şulay da, bez quldan kilgänçä millätebezgä yaqın waqiğalardan çittä qalmasqa tırıştıq. Nindi bulğan soñ bu waqiğalar dip, min bezneñ İnternetta cıyılıp barğan arxivqa kerdem. Fän tapşıruwı yıl däwerendä menä närsälär turında söylägän ikän. Yıl başında Amerikanıñ Asrtonomiä Cämğiäte Yılnıñ Asrtofizigı digän maqtawlı isemne tanılğan ğalim, millätäşebez akademik Räşit Sunäyevkä birde. Bu turıda Azatlıq radiosı tatar dönyasına berençe bulıp xäbär itte. Ğiraq suğışı başlanğaç xärbi texnologiäneñ ni däräcägä citüwe turında söylägänbez. SARS isemle qurqınıç awıru taralğaç, yış birelgän sorawlarğa cawaplar birgänbez. Amerikanıñ Harvard universitetında ütkän konferensiädä "Tatar mäsäläse" turında professor Uli Şamiloğlı oğlı belän äñgämä bulğan. Älbättä 2003 yılnıñ Nobel büläkläre çittä qalmağan. Ni ğäcäp, Fän tapşıruı bıyıl mädäniät ölkäsenä dä kerep çıqqan. Pragada ütkän Säxnä Festivale häm dä Berlinda ütkän Tatar mädäniäte könnäre. Berlinda tatar tarixın öyränep yatuçı ber yäş alman ğalime belän äñgämä qorğanbız. Süz uñayınnan, ul tapşırunı xättä yıraq Malayziädä işetüçe bulğan, ber tıñlawçıbızdan xat kilep töşte. Monnan tış, İzge Bilär cirendä yäşlärneñ Fänni akademiäsen tözü niäte turında söylägänbez. Nixayät, Qazanda ütkän Tatar internetçılarınıñ berençe cıyınında bulğanbız. 2003 yıl Fän tapşırularında menä şundıy çağılış tapqan.
tatnet yoldızları
Tatar internetı digännän. Yün ayında ütkän ul berençe cıyında min dä qatnaşqan idem. Tatar İnternetın, qısqartıp äytsäk, TatNetnı üsterü maqsatı belän oyıştırılğan bu çarada küp kenä qarar qabul itelde, şul isäptän, TatNet Yoldızları isemle bäygene oyıştıruda xökümätttän yärdäm soralğan ide. Äytergä kiräk, möräcägät cawapsız qalmağan. Bu şimbädä Qazanda Tatar İnternetınıñ iñ yaxşı säxifälären bilgeläw tantanası ütte. Anda bezneñ xäbärçebez Bikä Timerova qatnaştı. Xäzer ul sezne berençe TatNet Yoldızlarıbäygese näticäläre belän tanıştıra.
audio (bikä timerova, jüri äğzası älfiä miñnullina)
inalif vs. yañalif?
Azatlıq säxifäseneñ ciñüçelär arasında buluı bezneñ öçen urtaq quanıç buldı. Ni genä äytmä, Azatlıq säxifäse İnternetqa latin xärefläre belän çıqqan berençe tatar säxifäse. Döresen äytkändä, moña ğäcäplänäse yuq, şuşı könnärdä 50 yıllığın bilgelägän Azatlıq radiosı ğömer buyı näq menä latin xäreflären qullana. Şöker, soñğı waqıtta İnternetta latin imlasında tatar säxifäläre arta bara. Berük waqıtta İnternet öçen latinnıñ qaysısı yaxşıraq digän, bäxäslär tınmıy. Küptän tügel ber törkem tatar zıyalısı İnalif isemle yaña älifba täqdim itkännän soñ bu bäxäs yaña sulış aldı. Tatarstanda räsmi qabul itelgän 34 xärefle Yañaliftän ayırmalı bularaq, İnalifta ni barı 26 klassik latin xärefe, citmägän tatar awazları kombinatsiä belän birelä, alman, ingliz telendä sıman. Avtorlar, İnalifnı İnternet öçen qulay dip sanıy, yänäse, anıñ belän 26 xärefle standart töymäsarda, bernindi driversız yazıp bula. Xäyer, İnternetta härkemneñ telägänçä yazu xoquqı bar. Häm bu bäxäskä qatnaşmasqa bulır ide. Tik menä İntertatqa birgän ber äñgämäsendä latin öçen can atıp yörüçe Räzil äfände Wäliev, İnalifnı räsmiläşterü ixtimalın ıçqındırdı. Forsattan faydalanıp üz fikeremne äytep kitergä buldım. Süz dä yuq, Yañalif kamil älifba tügel. Läkin anı İnalif belän alıştıru çirattağı xata bulır ide. 26 xäref belän qotılu östenlek anısı, läkin berdän-ber. Şunnan soñ kimçeleklär başlana: misal öçen, xäref kombinatsiäläre, şul isäptän "ä", "ö", "ü" kebek awazlar öçen apostrof tamğasın, yağni östämä mögez qullanu textnıñ külämen arttıraçaq. Çönki bu suzıq awazlar telebezneñ kimendä 15 protsentın täşkil itä. Monnan tış semantik butalçıq tua. Äytik, İshaqov digän isemne, İnalifta İşaqov dip uqıyaçaqlar. İngliz yä alman alifbasın ürnäk itü urısız. Almannar üzläre dä älifbaları belän ğänägät tügel, läkin fälän ğasır tarixı bulğan imlanı üzgärtü ciñel eş tügel. XXI ğasır başında Tatarnıñ kamil älifba buldıru forsatı bar. Qaş tözätäm dip küz çığarmasqa ide. Minemçä, yünäleş başqa bulırğa tieş – çın mäğnädä kamil älifbanı här sanaqta qullanırlıq itep Unicode işe dönyaküläm sistemalarğa iñderü.
time: 2003 yılnıñ iñ şäp açışları
Xäreflär turında radiodan söyläw beraz awır, bu eşne qulğa qäläm totıp söyläşü kiräkter. Bügenge tapşıru näticälär tapşıruı buldı. Axırda min sezgä tağın ber yomğaq täqdim itäm. Anı amerikanıñ abruylı Time jurnalı tözegän. Yılnıñ keşesen, waqiğasın bilgeläw belän dan qazanğan bu jurnal soñğı waqıtta yılnıñ iñ şäp açışların da terki başladı. Şulay itep, Time jurnalı tarafınnan 2003 yılda iñ şäp dip tabılğan açışlar! Alarnıñ berniçäse belän sezne Bikä Timerova tanıştıra:
audio (bikä timerova)
Tokio universitetı ğalimnäre keşene kürenmi itä torğan kiem yasap çığarğan. Sere şunda: keşegä här yaqlap videokameralar berketelä. Anıñ artındağı sürät maxsus kiemneñ alğı yağına töşerelä. Näticädä keşe kürenmi digän täsir qala.
Tağın ber üzençälekle kiemne Adam Winton belän Yolita Nugent «tekkän». Berençe qaraşqa ğadi jaket. Ämmä xujasına qurqınıç yanasa, ul saqlaw çarasına äylänä. Yat keşe qağılsa anı 80 meñ volt köçendä elektr suğa. Jaket ğadi batareidan eşli. Süngän xälendä ul zäñgär nurlar belän uynap tora, yänäse: yaqın kiläse bulmağız!
Çirattağı aqıllı cixaz kuxnya öçen yasalğan. Ul üzenä berylı suıtqıç häm miçne berläştergän, İnternetqa totaşqan. İrtän eşkä kitkändä äytik itne suıtqıçqa quıyp kitäseñ. Eştän kiter aldınnan kesä telefonı aşa signal cibäräseñ. Qaytuğa sine äzer qaynar aş kötä. Bu aqıllı cixaz satuğa kiläse yılğa çığa.
Motorolla häm Frog Design şirkätläre texnologiäneñ «soñğı süze» bulğan küzlek yasağan. Ğadi qoyaş küzlege, ämmä qısasında bik keçkenä videokamera, sul pıyalasına monitor, kesä telefonına totaşu öçen qolaqçınnar. Bu küzlek belän foto, video sürätlär töşerep, İnternetta gizep, elektron xatlar uqıp bula. Satuğa 2006 yılda ğına çığa.
Çirattağı yañalıq grip taralğan bu salqın könnärdä ayıruça urınlı. Medlmmunne Vaccines laboratoriäsennän Hunein Maassab gripqa qarşı FluMist digän vaksina yasağan. Üzençälege şunda: ul enä belän tügel, ä borınğa sipterep kertelä. Sulış yullarında xasil bulğan matdälär keşeneñ gripqa qarşı toru säläten 10 tapqır arttıra. Bu yaña darunı bigräk tä enädän qurıqqannar yarata ikän. Ber dozanıñ bäyäse 50 dollar.
Tağın ber daru, irlärneñ ğäyräten çarası. Mäşxür Viagranıñ köçle köndäşe barlıqqa kilgän. Lilly şirkäte yasap çığarğan Cialis isemle tabletlar irlär belän moğciza qıla ikän. Amerikannarnıñ Viagrası 4 säğätkä citsä, Yevropada yasalğan Cialisnıñ qödräte 36 sägätkä citä. Time jurnalı, xäzer xatın qıznıñ käyefen kütärä torğan daru ğına uylap çığarası qaldı inde, dip şayarta.
Time jurnalı bäyän itkän 2003 yılnıñ iñ şäp açışlar isemlegendä menä şundıy närsälär bar. Ä berençe urınnı İnternet aşa muzıqa täqdim itä torğan Apple kompaniäseneñ iTune sisteması alğan. Belgeçlär aña zur ömet bağlıy. Bik zur tabışlar kiterä torğan, ämmä piratlar arqasında körçekkä terälgän muzıqa industriäsen qotqaru çarası dip sanıy. Bu İnternet kibetennän härkem ber dollarğa teläsä nindi cır satıp ala häm küpme kiräk tıñlıy ala. Döres, tıñlaw öçen şul uq Applenıñ iPod isemle uynatqıçı kiräk. Şuña da qaramastan yaña muzıqa kibete zur qızıqsınu uyattı. Küptän tügel anıñ Windows öçen versiäse çıqtı. 2-3 kön eçendä anı İnternet aşa millionlağan keşe alğan.
Şöker, xäzer İnternetta tatar köyläre täqdim itkän säxifälär dä kürenä başladı. Döres, älegä alar andıy tabış kiterä almıy, qayberläre cırlarnı buşqa, ber tapqır tıñlaw şartı belän birä. Bügenge tapşırunı İnternettan alınğan şundıy ber köy belän tämamlıym: Oskar Usmanovnıñ äsäre Millenium dip atala. Tatmp3.narod.ru säxifäse tatar köylären ber tapqır tıñlaw öçen täqdim itä. Min bu köyne sezneñ belän tıñlarğa buldım, xörmätle tıñlawçılar. Avtor açulanmas dip ışanam.
Tapşırunı äzerläwdä qatnaşqan Bikä Timerova häm min Ali Gilmi bügenä sezneñ belän xuşlaşabız. İsänlek-sawlıq häm dä kiläse yılda Fän wä Texnologiä qazanışların faydalanıp bäxetle ğömer itüegezne teläp qalabız. Bezneñ belän bulığız.
tatnet yoldızları
Tatar internetı digännän. Yün ayında ütkän ul berençe cıyında min dä qatnaşqan idem. Tatar İnternetın, qısqartıp äytsäk, TatNetnı üsterü maqsatı belän oyıştırılğan bu çarada küp kenä qarar qabul itelde, şul isäptän, TatNet Yoldızları isemle bäygene oyıştıruda xökümätttän yärdäm soralğan ide. Äytergä kiräk, möräcägät cawapsız qalmağan. Bu şimbädä Qazanda Tatar İnternetınıñ iñ yaxşı säxifälären bilgeläw tantanası ütte. Anda bezneñ xäbärçebez Bikä Timerova qatnaştı. Xäzer ul sezne berençe TatNet Yoldızlarıbäygese näticäläre belän tanıştıra.
audio (bikä timerova, jüri äğzası älfiä miñnullina)
inalif vs. yañalif?
Azatlıq säxifäseneñ ciñüçelär arasında buluı bezneñ öçen urtaq quanıç buldı. Ni genä äytmä, Azatlıq säxifäse İnternetqa latin xärefläre belän çıqqan berençe tatar säxifäse. Döresen äytkändä, moña ğäcäplänäse yuq, şuşı könnärdä 50 yıllığın bilgelägän Azatlıq radiosı ğömer buyı näq menä latin xäreflären qullana. Şöker, soñğı waqıtta İnternetta latin imlasında tatar säxifäläre arta bara. Berük waqıtta İnternet öçen latinnıñ qaysısı yaxşıraq digän, bäxäslär tınmıy. Küptän tügel ber törkem tatar zıyalısı İnalif isemle yaña älifba täqdim itkännän soñ bu bäxäs yaña sulış aldı. Tatarstanda räsmi qabul itelgän 34 xärefle Yañaliftän ayırmalı bularaq, İnalifta ni barı 26 klassik latin xärefe, citmägän tatar awazları kombinatsiä belän birelä, alman, ingliz telendä sıman. Avtorlar, İnalifnı İnternet öçen qulay dip sanıy, yänäse, anıñ belän 26 xärefle standart töymäsarda, bernindi driversız yazıp bula. Xäyer, İnternetta härkemneñ telägänçä yazu xoquqı bar. Häm bu bäxäskä qatnaşmasqa bulır ide. Tik menä İntertatqa birgän ber äñgämäsendä latin öçen can atıp yörüçe Räzil äfände Wäliev, İnalifnı räsmiläşterü ixtimalın ıçqındırdı. Forsattan faydalanıp üz fikeremne äytep kitergä buldım. Süz dä yuq, Yañalif kamil älifba tügel. Läkin anı İnalif belän alıştıru çirattağı xata bulır ide. 26 xäref belän qotılu östenlek anısı, läkin berdän-ber. Şunnan soñ kimçeleklär başlana: misal öçen, xäref kombinatsiäläre, şul isäptän "ä", "ö", "ü" kebek awazlar öçen apostrof tamğasın, yağni östämä mögez qullanu textnıñ külämen arttıraçaq. Çönki bu suzıq awazlar telebezneñ kimendä 15 protsentın täşkil itä. Monnan tış semantik butalçıq tua. Äytik, İshaqov digän isemne, İnalifta İşaqov dip uqıyaçaqlar. İngliz yä alman alifbasın ürnäk itü urısız. Almannar üzläre dä älifbaları belän ğänägät tügel, läkin fälän ğasır tarixı bulğan imlanı üzgärtü ciñel eş tügel. XXI ğasır başında Tatarnıñ kamil älifba buldıru forsatı bar. Qaş tözätäm dip küz çığarmasqa ide. Minemçä, yünäleş başqa bulırğa tieş – çın mäğnädä kamil älifbanı här sanaqta qullanırlıq itep Unicode işe dönyaküläm sistemalarğa iñderü.
time: 2003 yılnıñ iñ şäp açışları
Xäreflär turında radiodan söyläw beraz awır, bu eşne qulğa qäläm totıp söyläşü kiräkter. Bügenge tapşıru näticälär tapşıruı buldı. Axırda min sezgä tağın ber yomğaq täqdim itäm. Anı amerikanıñ abruylı Time jurnalı tözegän. Yılnıñ keşesen, waqiğasın bilgeläw belän dan qazanğan bu jurnal soñğı waqıtta yılnıñ iñ şäp açışların da terki başladı. Şulay itep, Time jurnalı tarafınnan 2003 yılda iñ şäp dip tabılğan açışlar! Alarnıñ berniçäse belän sezne Bikä Timerova tanıştıra:
audio (bikä timerova)
Tokio universitetı ğalimnäre keşene kürenmi itä torğan kiem yasap çığarğan. Sere şunda: keşegä här yaqlap videokameralar berketelä. Anıñ artındağı sürät maxsus kiemneñ alğı yağına töşerelä. Näticädä keşe kürenmi digän täsir qala.
Tağın ber üzençälekle kiemne Adam Winton belän Yolita Nugent «tekkän». Berençe qaraşqa ğadi jaket. Ämmä xujasına qurqınıç yanasa, ul saqlaw çarasına äylänä. Yat keşe qağılsa anı 80 meñ volt köçendä elektr suğa. Jaket ğadi batareidan eşli. Süngän xälendä ul zäñgär nurlar belän uynap tora, yänäse: yaqın kiläse bulmağız!
Çirattağı aqıllı cixaz kuxnya öçen yasalğan. Ul üzenä berylı suıtqıç häm miçne berläştergän, İnternetqa totaşqan. İrtän eşkä kitkändä äytik itne suıtqıçqa quıyp kitäseñ. Eştän kiter aldınnan kesä telefonı aşa signal cibäräseñ. Qaytuğa sine äzer qaynar aş kötä. Bu aqıllı cixaz satuğa kiläse yılğa çığa.
Motorolla häm Frog Design şirkätläre texnologiäneñ «soñğı süze» bulğan küzlek yasağan. Ğadi qoyaş küzlege, ämmä qısasında bik keçkenä videokamera, sul pıyalasına monitor, kesä telefonına totaşu öçen qolaqçınnar. Bu küzlek belän foto, video sürätlär töşerep, İnternetta gizep, elektron xatlar uqıp bula. Satuğa 2006 yılda ğına çığa.
Çirattağı yañalıq grip taralğan bu salqın könnärdä ayıruça urınlı. Medlmmunne Vaccines laboratoriäsennän Hunein Maassab gripqa qarşı FluMist digän vaksina yasağan. Üzençälege şunda: ul enä belän tügel, ä borınğa sipterep kertelä. Sulış yullarında xasil bulğan matdälär keşeneñ gripqa qarşı toru säläten 10 tapqır arttıra. Bu yaña darunı bigräk tä enädän qurıqqannar yarata ikän. Ber dozanıñ bäyäse 50 dollar.
Tağın ber daru, irlärneñ ğäyräten çarası. Mäşxür Viagranıñ köçle köndäşe barlıqqa kilgän. Lilly şirkäte yasap çığarğan Cialis isemle tabletlar irlär belän moğciza qıla ikän. Amerikannarnıñ Viagrası 4 säğätkä citsä, Yevropada yasalğan Cialisnıñ qödräte 36 sägätkä citä. Time jurnalı, xäzer xatın qıznıñ käyefen kütärä torğan daru ğına uylap çığarası qaldı inde, dip şayarta.
Time jurnalı bäyän itkän 2003 yılnıñ iñ şäp açışlar isemlegendä menä şundıy närsälär bar. Ä berençe urınnı İnternet aşa muzıqa täqdim itä torğan Apple kompaniäseneñ iTune sisteması alğan. Belgeçlär aña zur ömet bağlıy. Bik zur tabışlar kiterä torğan, ämmä piratlar arqasında körçekkä terälgän muzıqa industriäsen qotqaru çarası dip sanıy. Bu İnternet kibetennän härkem ber dollarğa teläsä nindi cır satıp ala häm küpme kiräk tıñlıy ala. Döres, tıñlaw öçen şul uq Applenıñ iPod isemle uynatqıçı kiräk. Şuña da qaramastan yaña muzıqa kibete zur qızıqsınu uyattı. Küptän tügel anıñ Windows öçen versiäse çıqtı. 2-3 kön eçendä anı İnternet aşa millionlağan keşe alğan.
Şöker, xäzer İnternetta tatar köyläre täqdim itkän säxifälär dä kürenä başladı. Döres, älegä alar andıy tabış kiterä almıy, qayberläre cırlarnı buşqa, ber tapqır tıñlaw şartı belän birä. Bügenge tapşırunı İnternettan alınğan şundıy ber köy belän tämamlıym: Oskar Usmanovnıñ äsäre Millenium dip atala. Tatmp3.narod.ru säxifäse tatar köylären ber tapqır tıñlaw öçen täqdim itä. Min bu köyne sezneñ belän tıñlarğa buldım, xörmätle tıñlawçılar. Avtor açulanmas dip ışanam.
Tapşırunı äzerläwdä qatnaşqan Bikä Timerova häm min Ali Gilmi bügenä sezneñ belän xuşlaşabız. İsänlek-sawlıq häm dä kiläse yılda Fän wä Texnologiä qazanışların faydalanıp bäxetle ğömer itüegezne teläp qalabız. Bezneñ belän bulığız.
