Yıraq ğasırlar awazı
Tatar xalqı tarixın öyränüçelär yış qına törle çitenleklärgä yulığa. Monıñ töp säbäplärennän berse – tarixıbızğa qarağan yazma çığanaqlarnıñ az saqlanğanlığı. Ğasırlar däwamında utlarğa yağılğan, suğa batqan, onıtıluğa mäxrüm itelgän milli qulyazmalar, kitaplar tatarnıñ faciğäle yazmışın tulısınça urtaqlaştı.
Şuña kürä här yaña tabılğan çığanaq tarixçılar öçen altın qimmätendä disäk, yalğış bulmastır. Çönki ğalim qulında ışanıçlı çığanaqlar bulmıyça, ul xaqiqi faktlarğa nigezlängän, yalğış-yalğannardan azat bulğan tarixnı yaza almas. Monı añlap, öyränüçelärne, ğomumän tarix belän qızıqsınuçılarnı arxiv fondlarında saqlana torğan çığanaqlar belän tanıştıru maqsatınnan, Tatarstan Ministrlar Kabinetı qarşındağı Baş arxiv idäräse 1995 yıldan “Ğasırlar awazı” isemle tarixi-dokumental'' jurnalın çığaruğa kereşte. Mondıy basmanıñ kiräklege Tatarstan sovet cömhüriäte oyışqannan soñ – 1920 nçe yıllarda uq añlaşılğan. 1925 yıldan başlap Tatarstanda arxivçılıq eşenä bağışlanğan basma çığarılıp kilgän. Başta ul “Zapiski Sentral''nogo arxiva Tatarskoy sotsialistiçeskoy sovetskoy respubliki”, soñraq “Byulleten'' Sentral''nogo arxiva Tatarskoy sotsialistiçeskoy sovetskoy respubliki” häm “Byulleten'' Sentral''nogo arxivnogo upravleniä Tatarskoy Respubliki” isemnäre astında näşer itelgän. Läkin bu basma 1933nçe yıldan çığudan tuqtıy.
Bügen Tatarstan Baş arxiv idäräse çığarıp kilgän “Ğasırlar awazı” jurnalı bitlärendä tatar xalqı tarixına qarağan çığanaqlarğa küp urın birelä. 1994 yılda Tatarstan Ministrlar Kabinetı qarşındağı Arxiv idäräse Xalıqara arxivlar sovetınıñ tulı xoquqlı äğzası bulıp qabul itelüe bezgä başqa illärneñ arxiv oyışmaları belän turıdan-turı elemtälär urnaştırırğa mömkinlek birde. Soñğı yıllarda çit illärdän Tatarstanğa yözlägän unikal'' dokumentlar qayttı. Bezgä kilä torğan dokumentlarnı bez mömkin qädär tizräk fänni äyläneşkä kertergä tırışabız. 1995 yıldan “Ğasırlar awazı” jurnalında tatarlarnıñ Törkiä, Pol''şa, Litva häm başqa illär belän mädäni, säwdä häm diplomatik bağlanışları turında söyli torğan, moñarçı mäğlüm bulmağan küp kenä çığanaqlar dönya kürde. Döres, çit illärneñ arxivlarınnan kilgän dokumentlarnı fänni äyläneşkä kertüdä problemalar da yuq tügel. Töp problema – tel mäs`äläse. Möselman illärennän qaytqan dokumentlar ğädättä ğäräp, farsı, ğosmanlı törek tellärendä yazılğan. Qızğanıçqa qarşı, tarixçılarıbız arasında alardan irken faydalana alırlıq belgeçlär älegä bik az.
Tatar yazma çığanaqlarınıñ “asıl taşlarınnan” berse – Altın Urda häm añardan “yaralğan” tatar däwlätläre xannarınıñ yarlıqları häm çit il xökemdarlarına yullağan xatları. Närsä soñ ul yarlıq häm yarlıqlarnıñ tarixi qimmäte närsädä?
“Yarlıq / yarlığ” süzeneñ tarixı tirän bulıp, anıñ kiñ qullanışqa kerep kitüe Çıñğız xan nigez salğan Mongol imperiäseneñ oyışuı häm anıñ tarqaluınnan soñ täxetlärendä Çıñğızıy näselle xökemdarlar utırğan däwlätlärneñ yäşäyeşe belän bäyle. Bolar arasında – Cüçi Olısı (Altın Urda däwläte) häm anıñ cirlärendä XV ğasırda barlıqqa kilgän Olı Urda, Qazan, Qırım, Xacitarxan (Ästerxan), Seber, Qasıym xanlıqları da bula. Ul waqıtta “yarlığ” (mongolça – “boyırıq” mäğnäsen añlatqan süz) ğädättä xan tarafınnan däräcäläre yağınnan tübän torğannarğa birelgän yazma boyırıq, ämerlärgä qarata qullanılğan. Yarlıqlar Çıñğızıy näselle xannarnıñ üz täbäğa(poddannıy)larına birelgän yarlıqaş aktları yäki färmannardan ğına ğibärät bulmıyça, vassal illärneñ xökemdarlarına yazğan boyırıqları häm xatları da yarlıq cömläsennän isäplängän.
Törenä kürä yarlıqlar tatar däwlätläreneñ idärä tözeleşe häm salım sisteması, xalıqara bäyläneşläre, nihayät, tatar telendä yazılğanğa, tuğan telebez tarixı turında unikal'' mäğlümat birälär.
“Ğasırlar awazı” jurnalı berençe sannarınnan uq tatar xannarınıñ yarlıqlarına häm xatlarına zur iğtibar birde. Anıñ bitlärendä 1393 yılda Tuqtamış xan isemennän Litva böek knyaze Vitovtqa cibärelgän yarlıq, XV yöz Altın Urda xökemdarlarınıñ ğosmanlı törek soltannarına xatları basılıp çıqqan ide. Alar arasında Qazan xanlığına nigez saluçı Oluğ Möxämmät xannıñ 1428 yılda, Altın Urda xökemdarı bulğan çağında, törek soltanı II nçe Moratqa xatı da bar. Tatarstanğa Oluğ Möxämmät xatınıñ tögäl kopiäse Törkiä, Tuqtamış xan yarlığı küçermäse – Pol''şa arxivçıyları tarafınnan tapşırıldı. Jurnalıbıznıñ soñğı sanında uquçılar iğtibarına 1523 yılda ber törkem tatar aqsöyäklärenä Qazan xanı Saxib-Gäräy tarafınnan birelgän yarlıq täqdim itelde.
Bu – tarixıbıznıñ saqlanıp qalğan unikal'' dokumentlarınnan berse. Tögälräk äytkändä, Saxib-Gäräy yarlığı – Qazan xanlığında yazılıp, bezneñ könnärgäçä asıl nösxä bularaq kilep citkän berdänber räsmi aqt. Bügenge köndä ul Tatarstan Milli muzeenda saqlana. Yarlıqnı 1912 yılda Mamadış öyäze Mamalay awılında (xäzer ul awıl Saba rayonına kerä) kürenekle tatar arxeografı Säyed Waxidi taba. Yaña tabılğan çığanaq tekstı berençe märtäbä mäşhür tarixçıbız Hadi Atlasıynıñ “Qazan xanlığı” isemle xezmätendä 1914 yılda basılıp çığa. Berençe Dönya suğışı, ike inqilab, dähşätle Grajdannar suğışı häm açlıq yılları ütkäç, 1923 yılda Säyed Waxidineñ dä yarlıq tabıluğa häm anı şärexläwgä bağışlanğan täfsille fänni häm populyar mäqäläläre dönya kürä. Näq şul waqıttan alıp bu yarlıq tarix fänebezneñ çığanaqlar dairäsenä çın mäğnäsendä kerep kitä, dip äytergä mömkin. 1920 ençe yıllarda tağın ber ğalimebezneñ, Törkiägä hicrät itkän Ğabdulla Battalnıñ da İstanbulda näşer itelep kilgän “Törkiät mäcmuğası”nda Saxib-Gäräy xan yarlığına bağışlanğan mäqäläse basılıp çığa. Ğabdulla Battal Cüçilelär yarlıqların öyränü tarixı häm üz çorındağı torışına täfsilläp tuqtala, Saxib-Gäräy xan yarlığına qarata da qayber qızıqlı fikerlären äytä. Ğomumän, yarlıqnı tabu häm näşer itü 1910-20 ençe yıllar tatar milli tormışınıñ möhim waqiğalarınnan berse bula häm şul çor tatar mädäniäte üseşendä ğayät zur rol'' uynıy. Säyed Waxidineñ yarlıq publikatsiäse tä''sirendä bulsa kiräk, Kärim Tinçurin 1924 yılda yazılğan “Amerikan” p''yesasına yäş tatar tarixçılarınıñ “Arıslan xan zamanınnan qalğan yarlıqlarğa” tap bulu syujetın kertä.
Ğäziz Ğöbäydullin, Ğäli Räxim, Mixail Xudyakov, Säyed Vaxidi kebek ğalimnärne qırğan, tatar tormışına awır tä''sir itkän dähşätle stalinizm yılları betkäç, tatar ğalimnäre irkenräk sulıy başlıy. Tatar xalqınıñ urta ğasırlar tarixın da irkenräk öyränergä mömkinleklär açıla. 1967 yılda kürenekle ğalim Şamil Möxämmätyarov Saxib-Gäräy yarlığınıñ tözätelgän tekstın, transkripsiäsen häm rus telenä tärcemäsen näşer itä. Yegerme yıldan soñ Ş. Möxämmät''yarov häm macar (vengr) ğalime İştvan Vaşarinıñ Qazan xannarı İbrahim häm Saxib-Gäräy yarlıqların öyränügä bağışlanğan ingliz telendä “İke Qazan tatar yarlığı” isemle mäqäläläre dönya kürä. Akademik Mirqasıym Ğosmanovnıñ Altın Urda däwläte häm tatar xanlıqlarınıñ yarlıqaş aktlarına bağışlanğan zur xezmätendä Saxib-Gäräy xan yarlığına şaqtıy iğtibar birelä.
Saxib-Gäräy xan yarlığı tarxanlıq yarlıqları törkemenä qarıy. Yarlıq Şäyex-Äxmäd isemle keşeneñ häm anıñ tuğannarınıñ babalarına Qazannıñ elekke xannarı tarafınnan birelgän tarxanlıq xoquqların raslıy. Tarxanlıq xoquqları bilgele ber xezmätlär öçen birelgän. Ul xoquqlarğa iä keşelär törle yöklämälärdän, däwlät qaznasına tülänergä tieşle salımnardan azat itelgännär (bu salım häm yöklämälärneñ atamaları yarlıq tekstında telgä alına).Menä bu yarlıqtan ber özek:
Yarlıq tekstınıñ ğämäldäge tatar yazuına transkripsiäse
[1] ...äbqazıy Saxib-Gäräy [xan süzem]
[2] ...wä xökkyam, wä säla[tıyne] ğizam, wä qozate islam,
[3] wä mäwali zöl-ixtiram, [wä] ärbab-u käläntärän-u moqiman, wä ilçiyan-u yam[çiyan],
[4] wä käştibanan-u gözärbanan, wä totqawlan-u tamğaçian, wä cömhür säkänä wä ğom[um ähalie]
[5] wilayatı Ğazan wä mämälike mäxrüsä xömi[yä]t ğanil-afat wäl-bäliyatlarğa bu nişan
[6] yitkäç, süz ul kem: bu Möxämmäd uğlı Şäyex-Äxmäd, dağı Şäyex-Äxmädneñ uğlı Äbdal, dağı Säyed-Äxmäd enese Mäxmütäk, uğlı Musa,
[7] Säyed uğlı Yağqub, enese Barlas, dağı enese Nur-Säyed, - bu yide kem irsä bezgä kilep baş ordılar, -
[8] äwwäl xan ağalarımızdan tarxan bulğan keşelär ikänder. Bez dağı soyırğap,
[9] bu mäzkür kem irsälärne Täñre täğälä rizası wä taqı Möxämmäd räsülulla şäfäğäte öçen
[10] tarxan qıldım. Min bäğıd bu möşaren iläyhimlarğa yullarında wä inlärendä,
[11] säfärlärendä wä xäzarlarında, ultırğanlarında wä torğanlarında, keşelärenä
[12] wä qaralarına, yöklärenä wä çarwalarına färed minäl-afat wä wäceh minäl-wöcüh
[13] däxl-ü täqärız qılmasınlar, yasaq-qalan, salığ mösämma salmasınlar, qolış-
[14] qoltqa, bac-u xärec-qaracat dip telämäsenlär, mal-u elmäklärenä, aq-u ab-zäminlärenä
[15] däste täta[we]l qılmasınlar, öylärenä köç belä ilçe-qunaq qundırmasınlar,
[16] sıylä xärce – yir xäbläse, töten sanı dip almasınlar, sosın-ğolüfä telämäsenlär,
[17] qayu ma yandın noksan-zarar tigermäsenlär. Üz färäğäte belä ultırıp,
[18] şam-u sabax wä ğadu-wu räwax bezgä wä bezneñ oruğımızğa doğa wä alqış
[19] qılsınlar, wä här näweğdın köç-basıç, zäxmät-yınçuğ tigermäsenlär. Bäsa
[20] bolayu tiyü torğaç, yarlığ tıñlamay köç-basıç, zäxmät-yınçuğ tigergän keşelärneñ
[21] üzlärenä ni yaxşısı bulğay dip, al nişanlığ yarlığ birelde.
[22] Tarix tuqız yöz yegerme tuqızda möbaräk säfär ayınıñ un öçençe kön
[23] irde.
Yarlıq tekstınıñ tärcemäse[1] [Äbel-ğazıy] Saxib-Gäräy [xan süzem]
[2] ...xakimnärgä, böyek soltannarğa, möselman qazıylarına,
[3] ixtiram iäläre bulğan mäülyalärgä, türälärgä, şähär xakimnärenä, wäkillärgä, ilçelärgä, yamçılarğa,
[4-5] köymä bağuçılarına, yul saqçılarına, totqawıllarğa, tamğaçılarğa, Qazan wilayäte häm Xoday täğälä ximayäsendä bulğan cirlärendä (Allahı täğälä alarnı afätlärdän häm bälalärdän saqlasın) barlıq yäşäwçelär häm böten toruçılarğa bu boyırıq
[6] citkäç, süze uldır: bu Möxämmäd ulı Şäyex-Äxmäd, Şäyex-Äxmädneñ ulı Äbdal, Säyed-Äxmäd enese Mäxmütäk, ulı Musa,
[7] Säyet ulı Yağqub, enese Barlas, enese Nur-Säyed, - bu cide keşe bezgä kilep baş ordılar:
[8] [alar] elekke xan ağalarıbız tarafınnan tarxan itelgän keşelär ikän. Bez dä alarnı büläkläp,
[9] yuğarıda isemnäre kiçkännärne Täñre täğälä rizası häm Möxämmäd räsülulla şäfäğäte öçen
[10] tarxan qıldıq. Monnan soñ bu yuğarıda äytelgännärgä yullarında häm toraqlarında,
[11] säfärlärendä häm torğan cirlärendä, utırğan häm torğan çaqlarında, keşelärenä
[12] häm qollarına, yöklärenä häm [dürt ayaqlı] mallarına hiçkemnär häm hiçniçek
[13] qağılmasınnar, yasaq-qalan, salığ digänen salmasınnar, qolış-
[14] qoltqa, bac häm xärec-xäracat [salımnarı] dip telämäsennär, mal-mölkätlärenä, aqlarına häm cir-sularına
[15] qul ozaytmasınnar, öylärenä köçläp ilçe-qunaq qundırmasınnar,
[16] sala xärce – cir xäbläse, morca salımı, dip [atalğan salımnarnı] almasınnar, azıq-tölek häm xaywan azığı soramasınnar,
[17] hiçber yaqtan zıyan-zarar kitermäsennär. Tınıç torıp,
[18] kiçen-irtäsen, tañın-kiçen bezgä häm bezneñ ıruıbızğa doğa häm alqış
[19] qılsınnar. [Alarğa] hiçnindi köç-basım, zäxmät-yonçu kitermäsennär.
[20] Bolay digäç tä, yarlıq tıñlamıy köç-basım, zäxmät-yonçu kitergän keşelärneñ
[21] üzlärenä hiç yaxşılıq bulmas dip, al nişanlı yarlıq birelde.
[22] Tarix tuğız yöz yegerme tuğızda möbaräk säfär ayınıñ unöçençe köne
[23] ide.
İl''yas Mustakıymov:
Qayber çığanaqlarğa qarağanda, tarxan bulğan keşegä xätta “tuğız ğäyebe ğafu itelgän”.
XVI yözdä Qazan xanlığı häm başqa tatar däwlätläre cimerelgännän soñ, rus xökümäte Mäskäw patşası xakimiäten tanığan häm aña xezmät kürsätkän cirle feodallarnıñ xannar tarafınnan birelgän xoquqların tanıp, alarğa qayber ciñelleklär tudıra torğan bulğannar. Şuña kürä tatar xannarı birgän yarlıqlar rus xakimiäte däwerendä dä bilgele yuridik köçkä iä bula. Tarixçı Şamil Möxämmäd''yarov tapqan dokumentlardan şuşı yarlıqnıñ 1678 yılda cir biläw belän bäyle bäxäskä cälep itelgän buluın kürsätä.
Läkin Rossiägä tatar cirläre quşılğaç küp waqıt ütmästän, rus xökümäte tatar cir biläwçelären (yäğni mirza, alpawıtların) cir-mileklärennän mäxrüm itep zäğif''länderü häm sotsial'' qatlaw bularaq aqrınlap beterügä yünältelgän säyäsäten başlap cibärä. Çönki tatar xanlıqlarında däwlät eşlären möstäqıyl'' räweştä yörtergä, ä qayber oçraqta xannarnıñ yazmışların da xäl itärgä künekkän aqsöyäklär “Aq patşa” qulı astına kertelgäç tä, ğisyançı, totrıqsız element bulıp qala. XVI – XVII yözlärdä rus xökümätenä qarşı kütäreleşlärneñ başında yış qına morzalar häm yomışlı tatarlar torğan. XVII yöz axırı – XVIII yöz başlarında tatar feodalların cirlärennän mäxrüm itü säyäsäte ayıruça ezlekle tös ala. Näticädä, bilämälärgä, törle taşlamalarğa xoquqlar raslawçı dokumentlar bulıp, buınnan-buınğa tapşırıla kilgän xan yarlıqları ğämäli ähämiätlären yuğalta. Kiräksez qalğan käğäzlär ğasırlar ütü belän çeri, yanğınnarda yana... Şulay itep, alarnıñ kübese wäyran bula, yuqqa çığa.
Sez, Tatarstan xökümäte qarşındağı Baş arxiv idäräse xezmätkäre İlyas Mustäkıymovnı tıñladığız. Özeklärne Mälikä Basıyr uqıdı.
Aldağı şimbädä, şuşı waqıtta, xörmätle tıñlawçılar, ädäbi yädqärlärgä bağışlanğan tapşırunı tıñlarsız.