Accessibility links

Кайнар хәбәр

10nçı ğinwar könne Mordoviäda muqşı-erzya däwläteneñ 73 yıllığın bilgeläp üttelär


1930nçe yılnıñ 10nçı ğinwarendä Urta İdel krayenıñ Mordva okruğı Mordva avtonom ölkäse itep üzgärtelgän bulğan.

Şunnan soñ ütkän 73 yıl eçendä muqşı häm erzya xalıqlarınıñ mädäni üseşe bik zur buldı. Revolyutsiägä qadär yazuları da bulmağan bu ike xalıqnıñ xäzer yazuçıları, şağirläre, jurnalistları, artistları häm başqa mädäniät äxelläre bar. Alar muqşı häm erzya tellärendä kitaplar, gazetalar, jurnallar bastırıp çığaralar, radio häm televidenie tapşıruları äzerlilär, konsertlar, p'yesa häm spektakl'lär quyalar.

Qızğanıçqa qarşı, şul uq 73 yıl eçendä şul uq Mordoviäda yäşäwçe, muqşı häm erzya xalıqları kebek ük bu territoriänıñ töp xalqı bulğan tatar-mişärlärneñ mädäni üseşe zur bulmadı. Kiresençä, Mordoviäda tatar mädäniätınıñ, tatar teleneñ ähämiäte tübänäya bardı, qısılğannan qısıla bardı.

Revolyutsiäğa qadär Mordoviä mädräsälärendä belem alğan yazuçı Şärif Qamal, şağir Hadi Taqtaş böten tatar ädäbiätınıñ altın bağanaları bula aldı. Şulay uq Zaxid Nurkin, İbrağim Başmakov, Moxammätşa Mamin, Faxrelislam Agiev häm tağı berniçä Mordoviä tatarınıñ iseme tatar ädäbiätında bilgele buldı. Şulay uq Mordoviädän çığuçılar arasında sovet zamanınıñ berençe yıllarında belem alıp kürenekle tatar ädibe bula alğan keşe dä bar – ul yazuçı Abdraxman Äpsälämov ide. Ä inde xäzerge zamanda, soñğı berniçä distä yıl eçendä, Mordoviä tatarlarınnan tatar ädäbiätında, tatar professional' sänğatendä eşläwçe ber kürenekle keşe dä yuk.

Mordoviäneñ titul'nıy xalıqları muqşı, erzya bulğanda, 60 protsent xalıqnı urıslar täşkil itkändä, tatar mädäniätına iğtibar da, aqça da qalmıy, ulsı añlaşıla, ämma bu xäl döres tügel. Mordoviä tatarları bit, urıs, muqşı, erzya kebek ük, kaznağa salımnı tüli, nik soñ byudjet aqçaları tatarlarnıñ da ruxi ixtıäcların qanäğätländerügä kitmäskä tieş?

Şulsın da äytergä kiräk. Muqşı, erzyalarnıñ üzläreneñ dä uzğan yılda televidenieda eşläre naçaraydı – alarnıñ küp yıllar eşläp kilgän häm populyar bulğan “Siäjar” tapşıruı yabıldı. Xäzer muqşı, erzya tellärendä xäbärlär kön buyında berniçäşär minut bulıp urıs tapşıruları arasına qısılıp bara. Ä küptän tügel genä üz telen, mädäniätın yaratqan här muqşı, här erzya “Siäjar” tapşıruların kötep tora ide. Äle kön östendä televidenieda anda berniçä minut, monda berniçä minut itep kenä muqşı, erzya tellärendä xäbärlär çığa.

Soñğı 5-6 yıl eçendä keçkenä genä Mordoviä böten Rusiäğa bilgele buldı. Bu Mordoviä respublikasınıñ başlığı Niqolay Merkuşkin häm anıñ komandasınıñ eşçänlege belän bäylängän. Üzeneñ ällä nindi tabiği resursları bulmağan Mordoviä federal' byudjettan bik küp aqçalarnı üzenä tartuı belän bilgele. Mordoviä gazetalarında monıñ belän maqtanıp yazalar, respubliqa citäkçeläreneñ federal' byudjettan kübärlätä aqça alu sälätläre belän ğorurlanalar. Soñğı yıllarda Mordoviä Rusiänıñ iñ zur bulğan offşorı itep tä bilgele buldı. Monda YUKOS neft' kompaniäse distälägän milliard sumlıq salımnardan azat itelde. Şul offşor buyınça Rusiä byudjetına milliardlar kermäsä dä, Mordoviä byudjetına küpmeder millionnar kerep qaldı.

2003nçe yılda Mordoviäda industriä citeşterüe 25 protsentqa arttı. Bu Rusiäda iñ zur kürsätkeç. Şundıy ayırım sifralar belän ğorurlanıp Mordoviä ğazetlarında yış qına törle mäqälälär, interv'yular basıla. Mäsälän, xaqimiätlär uzğan yılda “Mordoviäda gazifikatsiä tempları Tatarstannıqınnan da yuğarı”, dip maqtandılar. Yuğarıdır da, çönki Mordoviäda älegä bik küp awıllarğa ğaz kertergä kiräk, ä Tatarstanda ğazlaştıru tämamlanıp bara inde.

Mordoviä başında torğan komanda äğzaları “Ozaq qına “Xälwä, xälwä” diep qıçqırsañ, awızda tatlı bulır” digän prinsip belän eşlilär kebek. Çınnan da, İdel-Ural federal' okrugında urtaça xezmät xaqı näq Mordoviäda iñ tübän bulsa da, azıq-tölek, benzin okrugtagıylardan iñ bäyälärdän bulsa da, mondağı saylawçılar inde niçä yıllar saylawlar waqıtında stabil' räweştä xaqimiätkä kiräkkän bik yuğarı sannarnı birälär.

Mordoviä xökümäte räise Vladimir Volkov, 13nçe ğinwarda jurnalistlar belän oçraşu waqıtında, yıl buyınça bulğan urtaça xezmät xaqı turında söylämäde, ul dekaber ayında alınğan xezmät xaqınıñ 4200 sumğa citüe turında ğorurlanıp äytte. Ä bit näq dekaberda premiälar da, östämä xezmät xaqları da birelä.

Mordoviä yuğarı uqu yortları respublikağa bik küp belgeçlär çığara bara. Alarnıñ kübesenä respublikada spetsial'noste buyınça eş yuk. Uzğan 2003nçe yılda 2002nçe yılğa qarağanda respublikada eşsezlär sanı kimegän, ämma bu eş urınnarı artu belän bäylänmägän, xalıq Mäskäw, Sankt-Peterburg kebek zur qalalarğa kitä bara.

Mordoviäda Niqolay Merkuşkin komandası bik tırışıp eşli. Saranski şähäre küzgä kürenep yaxşıraya bara, soñğı yıllarda avtomobil' yullarınıñ da sıyfatı yaxşırdı. Respublikanıñ ekonomikası tulısınça diärlek inde Merkuşkin komandası belän eşli torğan biznesmennar qulında. Küp oçraqta turıdan-turı qärdäşläre qulında. Xäzerge zamanda Mordoviäda oppozitsiäneñ bernindi dä ekonomik nigeze qalmadı diärgä bula.

Mordoviänıñ prestijın kütärer öçen bik küp aqçalar törledän törle çaralarğa kitä. Saranskida dönya külämendä sport yarışları ütkärelä. Mondıy eşlärgä aqçalar tabıla. Ä Mordoviä tatarlarınıñ ruxi ixtıäcların qanäğätländerügä aqça tabılmıy. Niçämä-niçä yıllar tatarlar Mordoviä byudjetına kerä torğan salımnarnı tüli baralar. Niçämä-niçä yıllar bu salımnarnıñ mädäniätqa kitärgä tieş bulğan öleşläre tatar xalqınıñ tügel, üzgä xalıqlarnıñ ixtıäcların qanäğätländerügä kitä.

Azatlıq radiosı öçen Mordoviädän İrek Bikkinin.

XS
SM
MD
LG