Accessibility links

Кайнар хәбәр

Sovet ğäskärläre Äfğanstannan çığarıluğa 15 yıl buldı. Äfğan suğışı sabaqları äle dä köçendä


15 Fivraldä sovet ğäskärläreneñ Äfğanstannan çığarıluına 15 yıl tula. Bu waqiğa distä yıl barğan mäğnäsez suğışqa noqta quysa da, ildäge qanu qoyunı tuqtata almadı. Ber suğışqa almaşqa ikençeläre kilde. Şuşı tarix bügen sabaq bula alamı?

1989nıñ 15 Fivralendä Äfğan cirennän soñğı sovet xärbie kitte. Distä yıl barğan mäğnäsez suğışnıñ açı näticäläre: millionnan artıq Äfğanlı xäläk buldı, 5-yarım millionı – xalıqnıñ öçtän-bere – ilen taşlap kitte. Sovetlar yağında qorbannar sanı bilgesez, 15-tän alıp 20 meñgä qädär törle sannar äytelde. Alar arasında yözlägän millättäşebez dä bar.

Äfğan suğışı bette dip iğlan itelsä dä, Äfğanstanda qan qoyu monıñ belän genä tuqtalmadı. Mäskäw tarafınnan xuplanğan komunist Näcibulla Kabulda ozaq utıra almadı, 1992dä möcähetdinnär tarafınnan bärep töşerelde. İlneñ törle milli törkemnäre arasında xakimiät öçen suğış qabındı. 4 yıl eçendä Kabulnıñ 70 protsentı cimerelde, 50 meñläp keşe üterelde. Näticädä xakimiätkä Taliban kilde.

Şuşı xällär öçen xäzer küplär Quşma Ştatlarnı ğäyepli. Yänäse, Sovetlar kitkännän soñ alar qul quşırıp utırırğa tieş tügel ide. Washingtonnıñ Strategik tikşerenülär üzäge belgeçe Arnaud de Borchgrave:

Audio (Arnaud de Borchgrave)

"15 fivral qaytawazı bügen dä sizelä. Äfğanstannan sovetlar ğına tügel, amerikannar da kitte. Näticädä köndälşek tudı, watandaşlar suğışı, Taliban kilde. Bolar barısı da amerikannarnıñ bu töbäktän kitü näticäse."

Bu fiker belän tağın ber belgeç, Carnegie Endowmentnıñ Yevrazia programması wäkile Anatol Lieven da kileşä. Amerikannarnıñ 80-nçe yıllarda Paqstan aşa möcähetdinnärgä yärdäm itüen iskä alğanda, alarnıñ 90-nçı yıllarda Äfğanstannı taşlap kitergä xoquqı yuq ide, humanitar yärdäm, diplomatiä belän küp närsäne üzgärtep bula ide, di ul. Sovetlarğa qarşı suğışqan möcähetdinnärgä Amerika da, Paqstan da, Söğüdlär dä yärdäm itte. Ämmä, Äfğanstandağı bar bälälär öçen çit illärne genä ğäyepläw döres bulmas ide, di Anatol Lieven:

Audio (Anatol Lieven)

"90-nçı yıllarda Äfğanstanda bulğan faciğä öçen töp cawaplılıq Äfğannarnıñ üz östendä. Bigräk tä möcähetdinnär üz-ara kileşä, totrıqlı xökümät buldıra almadılar, üz-ara suğışa başladılar, bu Äfğanstanğa qaza kiterde."

Lieven süzlärençä, bügen Äfğannar bu tarixi sabaqnı onıtmasqa, üzlären törle qäwem wäkilläre, paştun, üzbäk, tacıqlar dip tügel, ä ber watan keşeläre itep kürergä tieş. Tik bu süzlärne äytü genä ciñel, milli ayırmalıqlar Äfğan cämğiätendä, tarixında, mädäniätendä bik tirän.

Arno de Borşgraf süzlärençä, sovet ğäskärläre Äfğanstannan kitkännän soñ bulğan waqiğalar bügen amerikannar öçen dä sabaq bulıp tora:

Audio (Arnaud de Borchgrave)

" Xatanı qabatlarğa yaramıy, Talibannıñ tamırın özmi torıp, bez annan kitergä tieş tügel."

Häm axırda tağın ber fiker, xörmätle tıñlawçılar. Äfğan suğışın üz küze belän kürgän, 80-nçe yıllarda Äfğanstanda sovet komandirı, soñnan İnguşetiä prezidentı bulıp eşlägän Ruslan Auşev, Azatlıqqa birgän äñgämäsendä, ni ayanıç, bez ul suğışnıñ sabaqların onıttıq, dide:

Audio (Ruslan Auşev)

"Anda kergändä bezgä ışanıç bar ide, çıqqanda – bötenese näfrät itte. Monnan näticä yasarğa kiräk ide, xalıq belän suğışırğa yaramaıy. Monı añladılar, läkin onıttılar. Elekke sovet kiñleklärendä qazalarnıñ kübese menä şul sabaqnı onıtu arqasında buldı."

Ali Gilmi, Praga
XS
SM
MD
LG